Mục tiêu và mục đích của việc thành lập ASEAN là: (1) thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tiến bộ xã hội và phát triển văn hóa; (2) thúc đẩy hòa bình và ổn định khu vực; (3) thúc đẩy hợp tác tích cực và tương trợ trong các vấn đề cùng quan tâm; (4) hỗ trợ lẫn nhau dưới hình thức đào tạo và nghiên cứu; (5) hợp tác hiệu quả hơn để sử dụng nhiều hơn nông nghiệp và các ngành công nghiệp, và mở rộng thương mại; (6) thúc đẩy các nghiên cứu Đông Nam Á; và (7) duy trì hợp tác chặt chẽ và có lợi với các tổ chức quốc tế và khu vực hiện có cùng mục tiêu và mục đích.

ASEAN hoạt động theo sáu nguyên tắc cơ bản: (1) tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của nhau; (2) không chịu sự can thiệp từ bên ngoài; (3) không can thiệp vào công việc nội bộ của các nước thành viên; (4) giải quyết các khác biệt hoặc tranh chấp một cách hòa bình; (5) từ bỏ các đe dọa hoặc sử dụng vũ lực; và (6) hợp tác. Hiệp hội đã thành lập Cộng đồng ASEAN bao gồm ba trụ cột: Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN, Cộng đồng Kinh tế ASEAN và Cộng đồng Văn hóa - Xã hội ASEAN. Thành công vượt qua nhiều thách thức trong nước, khu vực và toàn cầu, ASEAN năm nay tròn 53 tuổi. Đồng thời cũng đang đứng trước những thách thức chính mà ASEAN phải đối mặt và khám phá con đường phía trước nhằm nâng cao mức độ phù hợp và ý nghĩa trong bối cảnh những bất ổn do căng thẳng địa chính trị, sự cạnh tranh chiến lược đang diễn ra giữa các cường quốc và đại dịch Covid-19 .

Những thách thức chính

Mặc dù ASEAN đã được đánh giá cao vì những thành tựu phi thường trong việc tạo điều kiện và thúc đẩy hòa bình khu vực và toàn cầu, nhưng khối này phải vượt qua nhiều thách thức.

Theo các chuyên gia Kishore Mahbubani và Jeffery Sng, ASEAN đối mặt với ba mối đe dọa chính. Đầu tiên là sự cạnh tranh chiến lược về ảnh hưởng ở châu Á - Thái Bình Dương giữa Mỹ và Trung Quốc. Gần đây, ASEAN đã buộc phải lựa chọn, cụ thể, các nước ASEAN đang phải đối mặt với những thách thức địa chính trị ngày càng tăng khi Mỹ và Trung Quốc tăng cường cạnh tranh chiến lược và tham gia vào một cuộc Chiến tranh Lạnh mới. ASEAN có thể mất ổn định nếu chơi trò chơi địa chính trị này không hiệu quả.

Thứ hai, ASEAN thiếu các nhà lãnh đạo mạnh mẽ, cam kết có thể giải quyết các thách thức khác nhau của ASEAN. Hầu hết các nhà lãnh đạo ở ASEAN đang bận rộn đối phó với những thách thức trong nước bao gồm các vấn đề chính trị, xã hội và kinh tế. Với tác động sâu sắc của dịch Covid-19, mỗi nhà lãnh đạo ASEAN sẽ ưu tiên các vấn đề đối nội, đặc biệt là kích thích phục hồi kinh tế trong và sau đại dịch. Việc tập trung vào các vấn đề đối nội sẽ tác động đến những thành công của ASEAN nói chung.

Thứ ba, ASEAN dễ bị ảnh hưởng bởi các xung đột bên trong và bên ngoài. Trong nội bộ, vấn đề biên giới giữa Campuchia và Thái Lan vẫn còn và có thể bùng phát bất ngờ trong tương lai. Tranh chấp biên giới giữa Thái Lan và Myanmar có thể bị khuếch đại bởi nhập cư bất hợp pháp. Biên giới Malaysia - Singapore cũng có thể gây ra các vấn đề, đặc biệt là về các tranh chấp liên quan đến lãnh hải ở eo biển Johor. Bên ngoài, có những thách thức to lớn liên quan đến các tranh chấp ở Biển Đông (SCS).

Diễn đàn Kinh tế thế giới đã công bố một báo cáo cho rằng, ASEAN đang phải đối mặt với 7 thách thức chính khi nhóm cố gắng đạt được tăng trưởng kinh tế bền vững, bao gồm: tranh chấp lãnh thổ, tham nhũng, thay đổi nhân khẩu học, chênh lệch kinh tế, bất bình đẳng trong việc áp dụng công nghệ và hội nhập kinh tế toàn cầu.

Con đường phía trước

Để tiến tới và đạt được sự phát triển bền vững, các chuyên gia Mahbubani và Sng khuyến nghị, ASEAN phải trau dồi và nâng cao ý thức làm chủ ASEAN của người dân trong khu vực. Các khóa học về nghiên cứu ASEAN nên được tích hợp vào chương trình giảng dạy của trường từ cấp tiểu học đến đại học. ASEAN cũng phải cải thiện tính năng động của Ban thư ký ASEAN. Có thể sửa đổi chính sách về tài trợ bình đẳng và theo thông lệ của Liên hợp quốc, đó là các quốc gia giàu hơn đóng góp nhiều hơn, không bình đẳng, tài trợ để hỗ trợ tổ chức. Ngoài ra, cần có những nỗ lực lớn hơn để duy trì và nâng cao những thành tựu hiện có của ASEAN. Khu vực này có tiềm năng trở thành ngọn hải đăng hy vọng mới cho thế giới; do đó, điều quan trọng là ASEAN phải phát huy thế mạnh của mình.

Hơn nữa, ASEAN phải tìm ra những cách thức sáng tạo để giải quyết một số thách thức lớn đã đề cập trước đó. Phải cố gắng thúc đẩy sự phối hợp chặt chẽ hơn, giảm thiểu tham nhũng, khuyến khích minh bạch, hỗ trợ nghiên cứu và đổi mới, và thúc đẩy sự sáng tạo và tinh thần kinh doanh. Quan trọng hơn, các nước ASEAN phải hợp tác chặt chẽ với nhau để cải thiện chăm sóc sức khỏe, giáo dục, hội nhập kinh tế, phát triển cơ sở hạ tầng và kết nối. Khối phải ưu tiên các giá trị dân chủ, pháp quyền, tăng trưởng toàn diện và phát triển bền vững. Cần quan tâm hơn đến sự phát triển của nền kinh tế số trong khu vực bằng cách hỗ trợ và giúp đỡ lẫn nhau, đặc biệt là các thành viên kém phát triển hơn để cải thiện việc chuyển giao và áp dụng công nghệ.

Đối với đại dịch Covid-19, ASEAN phải hợp tác và hành động tập thể thay vì phản ứng riêng lẻ. Việc áp dụng chủ nghĩa khu vực và thực sự làm việc cùng nhau là chìa khóa cho cuộc chiến tập thể chống lại Covid-19. Để giải quyết các vấn đề liên quan đến dọc sông Mekong và biến đổi khí hậu làm trầm trọng thêm tình hình, ASEAN, và đặc biệt là các nước sông Mekong, phải tăng cường điều phối và hợp tác giữa các thể chế, mở rộng sự tham gia của khu vực và cải thiện khả năng tiếp cận thông tin và dữ liệu thủy văn. Các nước ASEAN có liên quan phải cố gắng đạt được sự cân bằng tốt giữa lợi ích thương mại và bảo vệ môi trường đối với sông Mekong. Quan trọng nhất, ASEAN phải xử lý các vấn đề Mekong một cách nghiêm túc và khẩn trương. Các nước này phải hợp tác, thúc đẩy và vận động ASEAN quan tâm hơn đến các vấn đề Mekong theo cách mà khối này nhìn nhận về các vấn đề Biển Đông.