Trong không khí chào mừng Ngày giải phóng Thủ đô (10/10/1954 - 10/10/2024), công chúng và du khách đang có cơ hội tìm hiểu những câu chuyện sống động về cửa ô xưa Hà Nội qua 170 tài liệu, hình ảnh tại Hoàng thành Thăng Long tại trưng bày "Hà Nội và những cửa ô". Sự kiện do Trung tâm Lưu trữ quốc gia I - Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước phối hợp với Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội và Sở Nội vụ Hà Nội tổ chức, khai mạc sáng ngày 7/10.

Tư liệu về Cửa ô Cầu Dền cuối thế kỷ XIX. Hiện nay là khu vực ngã tư Bạch Mai-Đại Cồ Việt-Phố Huế. Ảnh tư liệu

Theo Cục trưởng Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước Đặng Thanh Tùng, cửa ô là một nét đặc trưng, riêng có của Hà Nội. Đây vốn là các cửa ngõ để ra vào Kinh thành Thăng Long xưa, cũng là điểm giới hạn của đô thị tiếp giáp với các vùng phụ cận. Vì vậy, phần lớn các cửa ô đều hướng ra sông để kết nối giao thông buôn bán giữa phố thị và thôn quê. Ngoài vai trò là cửa ngõ kết nối giao thông, các cửa ô Hà Nội còn là nơi trấn giữ bảo vệ Kinh thành. Vì vậy, nơi đây từng ghi dấu nhiều sự kiện quan trọng trong lịch sử Hà Nội. Đặc biệt, các cửa ô còn là nơi chứng kiến đoàn quân chiến thắng của Quân đội nhân dân Việt Nam tiến vào tiếp quản Thủ đô ngày 10/10/1954.

Trong lịch sử, Hà Nội từng ghi nhận có 21 cửa ô. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của đô thị, những cửa ô xưa của đất Kinh kỳ đã biến mất. Câu chuyện về những cửa ô gắn liền với lịch sử của mảnh đất nghìn năm văn hiến Thăng Long - Hà Nội. PGS.TS Trần Đức Cường - Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam chia sẻ, cửa ô Hà Nội đã đi vào thơ ca, nhạc họa, như một chứng nhân lịch sử chứng kiến bao đổi thay của Thăng Long - Hà Nội. Hình ảnh cửa ô khắc sâu trong tâm trí của bao thế hệ người Hà Nội. Nhớ Hà Nội là nhớ về những ngõ nhỏ, phố nhỏ gắn với những cửa ô.

Thông tin tư liệu từ Trung tâm Lưu trữ quốc gia I cho biết, Thành Thăng Long - Hà Nội được xây dựng theo kiểu “tam trùng thành quách” (nghĩa là có ba vòng thành bao bọc lẫn nhau). Vòng thành ngoài cùng rộng lớn nhất (Đại La thành) vốn là một lũy đất mượn thế theo dòng chảy của các con sông (Hồng, Tô Lịch, Kim Ngưu) mà các triều đại phong kiến Việt Nam dựng lên với chức năng vừa chống ngập lụt vừa làm chức năng quân sự. Tuy nhiên, phải đến đầu thời Mạc (do bối cảnh lịch sử) vòng thành Đại La được xây dựng một cách kiên cố hơn với thành đất, lũy tre và hào nước bảo vệ.

Sử sách ghi chép, năm 1749, chúa Trịnh Doanh đã cho đắp một tòa thành đất bao bọc khu hoàng thành Thăng Long, xung quanh bên ngoài có hào nước sâu cắm chông bảo vệ. Trên thân thành đất mở ra 8 cửa để cho người dân qua lại. Kiến trúc mỗi cửa được thiết kế gồm một cửa chính và hai ô cửa phụ hai bên, trên cửa có vọng lâu canh gác. Tất cả 8 cửa đều có kích thước, hình dạng giống nhau.

Hình ảnh tư liệu về Ô Quan Chưởng

Trung tâm Lưu trữ quốc gia I cho hay, tên gọi các cửa ô là căn cứ vào tên các thôn xã có cửa ô đặt vào. Mỗi cửa ô lại có đặc trưng riêng biệt nên bên cạnh đó còn có tên gọi dân gian như cửa ô Thịnh Quang còn gọi là ô Cầu Dừa. Thời xưa, đây là các cửa ra vào kinh thành. Ban đêm, tại các cửa ô đều có tuần phiên canh gác. Một điểm đặc biệt khác là, phần lớn các cửa ô đều thông ra sông Hồng và sông Tô Lịch. Phía tây có 2 cửa, phía nam có 3 cửa ra sông Tô Lịch; lối ra sông Hồng có 11 cửa. Lý do là bởi thời đó, đường giao thông nối Thăng Long với các vùng khác chủ yếu là đường sông. Dọc sông Hồng có nhiều bến, phố xá đông đúc, nhiều hiệu buôn lớn của người Việt và người nước ngoài đã tập trung tại đây.

Công chúng thủ đô tại trưng bày "Hà Nội và những Cửa ô". Ảnh: Hoàng Lân

Hình ảnh cửa ô xưa vẫn hiện hữu như những kí ức không thể quên trong tâm thức của nhiều thế hệ người Hà Nội. Ảnh tư liệu

Theo Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, ngày nay, theo biến thiên của thời gian, các cửa ô của Thăng Long- Hà Nội gần như không còn dấu tích, chỉ còn lại duy nhất ô Quan Chưởng (tên chữ Hán là Đông Hà môn). Những cửa ô xưa như ô Đông Mác, Yên Phụ, Cầu Dền, Đồng Lầm, Chợ Dừa, Cầu Giấy,.. nay đã trở thành những nút giao thông hoặc những khu vực quan trọng của Thủ đô. Tuy vậy, hình ảnh cửa ô xưa vẫn hiện hữu đâu đó như những kí ức không thể nào quên trong tâm thức của bao thế hệ người Hà Nội.