Ông bà Trịnh Văn Bô

Con đường đến với Cách mạng

Ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh về tới làng Phú Thượng, ngoại thành Hà Nội (23/8/1945) thì tại Huế, Vua Bảo Đại mới thoái vị. Lực lượng bảo hoàng cùng bộ máy Nam triều, tuy đã bị tan rã, nhưng chưa chịu từ bỏ quyền lực... Trong bối cảnh ấy, mặc dù việc trở về Hà Nội được chuẩn bị chu đáo, song việc quyết định chọn ngôi nhà 48 Hàng Ngang của ông bà Trịnh Văn Bô không chỉ là gợi ý của phía Đảng bộ Hà Nội mà đáp ứng được yêu cầu của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Bởi an toàn cho vị lãnh tụ của cuộc cách mạng phải được coi là sự bảo đảm cho thắng lợi của cuộc Cách mạng.

Cho đến giữa những năm 40 của thế kỷ trước, gia đình Trịnh Văn Bô với tên hiệu Phúc Lợi đã nổi lên như một gia đình giàu có bậc nhất của Hà Nội với thương hiệu của một hãng buôn vải sợi lớn, có liên hệ kinh doanh với nhiều nước, có nhà máy dệt khăn và bất động sản. Gia đình Trịnh Văn Bô cũng là thành viên của một dòng tộc có tiếng là giàu có, người anh tên là Trịnh Văn Bính là người có học vấn cao. Gia đình của bên vợ ông Trịnh Văn Bô - bà Hoàng Thị Minh Hồ - cũng là dòng họ có danh giá của đất Hà thành gốc gác ngay ở một khu phố nổi tiếng với cuộc vận động giáo dục với tinh thần Duy Tân từ đầu thế kỷ XX là Đông Kinh Nghĩa Thục.

Cần nói đến một cuộc vận động xã hội đang phát triển ở Hà Nội khi đó là Phong trào Hướng đạo sinh mà người thủ lĩnh hàng đầu là nhà giáo Hoàng Đạo Thúy. Năm 1944, khi phong trào hoạt động của Việt Minh trong việc tuyên truyền cứu nước phát triển mạnh tại Hà Nội, hai cán bộ của mặt trận này cùng “chơi” (cách gọi đương thời của những thành viên tham gia hướng đạo sinh) với con trai lớn của ông bà Trịnh Văn Bô, tên là Trịnh Lương (năm nay đã ngoại bát tuần) và chủ nhân ngôi nhà 48 Hàng Ngang được tiếp cận với tổ chức Việt Minh. Bắt đầu chỉ là sự gặp gỡ những khát vọng yêu nước như nhiều người dân Việt Nam khác. Ông bà Trịnh Văn Bô thường hay nhắc đến lời trăn trối của bậc thân sinh ra mình là người đã tham gia tích cực cuộc vận động yêu nước Đông Kinh Nghĩa Thục : “Việc nước cha chưa làm tròn, giờ cha đã già, sau này các con ai có điều kiện thì giúp nước thay cha”. Cũng như sau này, có lần gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh tại ngôi nhà của mình, chính bà Hoàng Thị Minh Hồ đã thổ lộ khi được Bác hỏi thăm gia cảnh “Thưa cụ cháu có cái nhục đó là cái nhục mất nước”, để rồi được nhà cách mạng động viên “Thế thì kiên trì, nhẫn nại cô nhé!”...

Chính lòng yêu nước đã gắn kết gia đình Trịnh Văn Bô với cách mạng và gia nhập hàng ngũ Đảng Cộng sản Đông Dương và trở thành thành viên của Mặt trận Việt Minh vào ngày 14/11/1944.

Giữ đạo làm giàu

Trước đó, trong công việc kinh doanh, noi theo những lời dạy của Cụ Cử Lương Văn Can (cũng sống ngay trên phố Hàng Đào và mở nghĩa thục tại đó, lại có cửa hàng kinh doanh của Bà Cử trên phố Hàng Ngang) đã từng đưa ra “Đạo kinh doanh” để hướng những người Việt Nam bước vào con đường kinh doanh phải biết giữ “Đạo làm giàu”. Trong hoạt động kinh doanh, gia đình Trịnh Văn Bô đã từng nêu ra cái nguyên lý : “Buôn bán 10 đồng thì giữ lại 7, còn lại giúp đỡ người nghèo, làm việc phúc đức. Khi cần nuôi nền độc lập thì hiến tất cả”.

Đông đảo tầng lớp thương nhân ủng hộ Tuần lễ Vàng 9/1945

Một ngôi nhà bề thế giữa khu phố giàu có, nhà lại có hai mặt tiền (hướng ra các phố Hàng Ngang và Hàng Cân) có thể xuất nhập rất linh động, chủ nhân lại là một đảng viên, có người anh trai học vấn, lại làm công chức cao (là ông Trịnh Văn Bính từng du học cao đẳng tài chính ở Pháp , Đại học Oxfort ở Anh... rồi về nước làm Chánh Sở Thuế. Sau ngày cách mạng thành công, ông được nhà nước Việt Nam độc lập trọng dụng mời phụ trách Thuế gián thu rồi Thứ trưởng Bộ Tài chính cho đến lúc nghỉ hưu)... Tất cả những cái đó khiến cho nhà hoạt động cách mạng lão luyện như Chủ tịch Hồ Chí Minh chấp nhận chọn làm bản doanh đầu tiên của mình khi trở về Thủ đô Hà Nội.

Ngôi nhà 48 Hàng Ngang cũng là nơi họp của thường vụ, kể cả tiếp khách nước ngoài. Nhưng quan trọng hơn hết, nơi đây Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khởi thảo và hoàn thiện văn kiện lịch sử “Tuyên ngôn Độc lập” được tuyên đọc vào ngày 2/9/1945, khai sinh ra nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Xin không nhắc đến những con số rất cụ thể về tiền và vàng mà gia đình ông bà Trịnh Văn Bô đã góp cho nhà nước hay đi vận động những nhà giàu Hà Nội trong các đợt quyên góp cho Quỹ độc lập, đặc biệt là trong Tuần lễ Vàng. Cũng xin không nhắc tới lòng tận tụy với những người cách mạng từ chiến khu mới về Thủ đô trong việc lo ăn, ở, tiếp đãi khách, may áo quần... trong thời gian Chủ tịch Hồ Chí Minh và bộ máy lãnh đạo cách mạng lưu tại gia đình.

Ngày kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông bà Trịnh Văn Bô và tất cả con cái cùng lên Chiến khu tiếp tục theo Cụ Hồ đi kháng chiến, bỏ lại mọi gia sản. Ông làm việc trong Chính phủ rồi khi trở lại Hà Nội tham gia bộ máy quản lý hành chính Thủ đô cho đến ngày nghỉ hưu và qua đời. Bà lên chiến khu tham gia phong trào phụ nữ và mặt trận cũng cho đến ngày nghỉ hưu... Ngôi nhà 48 Hàng Ngang trao lại cho nhà nước làm nhà lưu niệm Bác Hồ, những gia sản còn lại cũng hao vơi dần...

Tiếc nuối một thời...

Ngày nay, ai có dịp đến tham quan ngôi nhà 48 Hàng Ngang, nay là một di tích cách mạng của Thủ đô, chỉ cần nhìn vào cách bài trí, nội dung trưng bày thì đủ thấy cái thông điệp của quá khứ đã không được thể hiện một cách trọn vẹn. Không thấy dấu tích nào giới thiệu về chủ nhân ngôi nhà với tất cả những hiện vật giúp người đến tham quan hình dung ra đây vốn là ngôi nhà của một trong những gia đình giàu nhất cả về tài sản lẫn lòng yêu nước.

Tôi có nghe một bạn trẻ hỏi: “Hồi đó mà cách mạng tậu được một ngôi nhà sang trọng thế này cho Bác Hồ làm việc sao?”. Bởi lẽ, tấm biển gắn trên ngôi nhà lẽ ra phải nói rõ đây là bất động sản của người dân, lại là người giàu có, dám bất chấp nguy hiểm giành cho cách mạng làm cơ quan đầu não... thì chắc chắn giá trị của di tích sẽ tăng bội phần.

Nhắc lại hiện tượng Trịnh Văn Bô cũng tựa như một lời nhắc nhở của lịch sử...