Kinh nghiệm quốc tế cho thấy việc tăng thuế suất đối với sản phẩm thuốc lá đột ngột có thể đem lại các "tác dụng phụ" không mong muốn, do đó cần xây dựng theo lộ trình hợp lý.

Thất thu thuế từ thuốc lá lậu có thể tăng vọt

Dự án luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) đang được Bộ Tài chính lấy ý kiến, hoàn thiện, với điểm nhấn là đề xuất áp dụng thuế hỗn hợp, gồm thuế tương đối, hay còn gọi là thuế theo tỷ lệ phần trăm, sẽ giữ nguyên ở mức 75% và bổ sung mức thuế tuyệt đối theo lộ trình tăng từng năm từ năm 2026 đến năm 2030.

Bày tỏ tại hội thảo “Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá”, do Hội Tư vấn Thuế Việt Nam (VTCA) phối hợp cùng Viện Chiến lược & Chính sách Tài chính - Bộ Tài Chính (NIF) tổ chức ngày 16/7, nhiều chuyên gia bày tỏ lo ngại thuế TTĐB với thuốc lá tăng sốc sẽ đẩy giá bán thuốc lá hợp pháp tăng mạnh, người tiêu dùng sẽ tìm đến nguồn hàng lậu vốn không chịu ảnh hưởng bởi thuế để thay thế.

Liên quan đến dự thảo này, bà Tô Kim Huệ, đại diện Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) đưa ra nghiên cứu khoa học, cho thấy hai phương án tăng thuế TTĐB dành cho thuốc lá hiện nay đều có mức tăng khá cao, dẫn tới nhiều hệ quả như: ảnh hưởng việc làm của 350.000 tới 400.000 người lao động trong chuỗi giá trị, đồng thời có thể làm tăng tới 300% sản lượng thuốc lá lậu được tiêu thụ trong nước.

Chia sẻ các bài học kinh nghiệm từ quốc tế, bà Đinh Thị Quỳnh Vân, Chủ tịch PwC Việt Nam chỉ ra tại Đức, trong giai đoạn 2002-2005, thuế tuyệt đối với sản phẩm thuốc lá tăng 48% và thuế tương đối tăng khoảng 8%. Theo đó, người tiêu dùng chuyển sang mua thuốc lá từ các quốc gia khác, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp giảm khoảng 34% và ngân sách Nhà nước bị trì trệ.

Năm 2011, nước Anh cũng tăng 30% thuế tuyệt đối và khiến cho thuốc lá nhập lậu gia tăng, chiếm khoảng 20% thị trường vào năm 2016. Tình trạng này đã gây thất thu thuế khoảng 3,2 tỷ USD. Đối với Malaysia, sau khi tăng thuế vào giai đoạn 2014-2015, sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm tới 55% chỉ sau 5 năm. Song, thuốc lá lậu tăng mạnh và chiếm 65% thị phần vào năm 2020, gây thất thoát khoảng 1 tỷ USD tiền thuế.

Với Việt Nam, bà Quỳnh Vân cho rằng kịch bản trên cũng có thể xảy ra nếu thuế tiêu thụ đặc biệt thuốc lá tăng quá nhanh. Theo tính toán, sản lượng thuốc lá hợp pháp có thể sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại. Cùng với đó, thuốc lá lậu sẽ tăng thêm khoảng 50 tỷ điếu vào năm 2030, dẫn đến thất thu thuế từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40 nghìn tỷ đồng (so với mức 5-6 nghìn tỷ đồng hiện tại). Thêm vào đó, hoạt động sản xuất kinh doanh sẽ bị ảnh hưởng nặng nề và rủi ro nhiều doanh nghiệp thu hẹp sản xuất, thậm chí đóng cửa tương tự như tại Malaysia.

Từ đó, PwC Việt Nam đề xuất ban soạn thảo cần xem xét đánh giá cẩn trọng các tác động từ mọi khía cạnh; giãn tiến độ tăng thuế, tránh tăng sốc và ảnh hưởng tiêu cực đến thị trường và ngành; đồng thời có biện pháp chống buôn lậu thuốc lá hiệu quả.

Đề cập đến thực trạng quản lý thuốc lá lậu tại Việt Nam, ông Kiều Dương, Vụ trưởng Vụ Chính sách, Pháp chế, Tổng cục Quản lý Thị trường (Bộ Công Thương), cho biết tình hình buôn lậu thuốc lá vẫn diễn ra khá phức tạp với 59.639 vụ bị bắt giữ, 37,5 triệu bao thuốc lá lậu bị tịch thu và 22,1 triệu bao thuốc lá lậu bị tiêu hủy trong giai đoạn 5 năm (2019-2023). Theo đó, Nhà nước đã bị thất thu thuế khoản 5.000-6.000 tỷ đồng đồng/năm.

Ông Kiều Dương cho biết rất ủng hộ tăng thuế tiêu thụ đặc biệt nhằm giúp điều tiết hành vi người dùng và tăng thu ngân sách. Nhưng, ông nhấn mạnh nếu thuế suất tăng đột ngột khiến giá bán của sản phẩm hợp pháp cao đồng thời người tiêu dùng có xu hướng tìm đến thuốc lá lậu để thay thế. Trong khi đó, công tác phòng chống buôn lậu thuốc lá tại Việt Nam vẫn đang diễn biến phức tạp.

Bà Hồ Linh Lan, Giám đốc Đối ngoại và Truyền thông Tập đoàn Thuốc lá Nhật Bản (JTI), cũng khẳng định công ty hoàn toàn ủng hộ việc áp dụng thuế hỗn hợp thông qua bổ sung thuế tuyệt đối đối với mặt hàng thuốc lá như dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt sửa đổi.

"Việc quy định một lộ trình tăng thuế nhiều năm với mức thuế được Chính phủ quy định trước sẽ góp phần đảm bảo sự ổn định của thị trường, tránh những cú sốc giá xảy ra do tăng thuế đột ngột có thể khiến người tiêu dùng lựa chọn sản phẩm phi pháp", đại diện doanh nghiệp này cho hay.

Bà Hồ Linh Lan (JTI) phát biểu tại Hội thảo ''Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá''

Tuy nhiên, về lộ trình tăng thuế, doanh nghiệp đề xuất giữ nguyên thuế tương đối ở mức 75%, đồng thời bổ sung thuế tuyệt đối theo phương án: Năm 2026 cộng thêm 1.000 đồng/bao, đến năm 2028 cộng thêm 2.000 đồng/bao, và năm 2030 cộng thêm 3.000 đồng/bao.

Tính toán lộ trình phù hợp

Ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cho rằng, sửa đổi thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá là cần thiết. Tuy nhiên, tăng thuế cao đột ngột chưa phải cách tiếp cận phù hợp.

Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam và nhiều doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam kiến nghị Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt bằng cách thực hiện áp mức thuế tiêu thụ đặc biệt tuyệt đối ở mức vừa phải với lộ trình tăng thuế hợp lý đến năm 2030.

Bên cạnh đó, đại diện từ Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam và các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam cũng kiến nghị Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế TTĐB bằng cách thực hiện áp mức thuế TTĐB tuyệt đối ở mức vừa phải với lộ trình tăng thuế hợp lý đến năm 2030.

Các đại diện đề xuất mức thuế tuyệt đối 1.000 đồng/bao 20 điếu vào năm 2026 và tăng 500 đồng/năm, hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao.

Phương án đề xuất này tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực việc làm của người lao động, đảm bảo an sinh xã hội. Đồng thời, phương án này giúp hạn chế tốc độ tăng trưởng của thuốc lá lậu, đảm bảo mục tiêu tăng trưởng ngân sách bền vững trong dài hạn với mức thu ngân sách ước tính đạt khoảng 29,5-30 nghìn tỉ vào năm 2030, tăng trưởng 7%-9%/năm.

Bên cạnh đó, đến năm 2030 sản lượng thuốc lá nội địa hợp pháp dự kiến sẽ giảm gần 1 tỉ bao, và ước tính tỉ lệ hút thuốc sẽ còn 37,4%. Điều này hoàn toàn phù hợp với chủ trương của Nhà nước về mục tiêu giảm tỉ lệ sử dụng thuốc lá trong cộng đồng nhưng vẫn đảm bảo sự hài hòa về nguồn cung hợp pháp để phục vụ nhu cầu tiêu dùng trong nước và ngăn chặn người tiêu dùng chuyển sang sử dụng thuốc lá nhập lậu.

Kết luận Hội thảo, bà Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch VTCA cho biết, các ý kiến tại Hội thảo đều thống nhất với việc tăng mức thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng thuốc lá. Tuy nhiên, bà Cúc cho rằng việc lựa chọn phương án, lộ trình tăng thuế cần phải đảm bảo hài hòa giữa lợi ích sức khỏe cộng đồng, ổn định sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp và ngân sách của nhà nước