Trong nhiều thập kỷ, các hiệp định quốc tế này đã mang lại mức độ chắc chắn cơ bản cho các doanh nghiệp, nhà đầu tư và người tiêu dùng trên thế giới. Ngày nay, hệ thống đó đang bị ảnh hưởng bởi những cơn gió ngược địa chính trị và bối cảnh thương mại đang được xác định lại bởi các công nghệ mới. Điều đó làm cho sự ổn định và chắc chắn trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.

Bốn ưu tiên chính của MC13

Từ ngày 26 - 29/2, các phái đoàn từ 164 thành viên Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) đã tập trung tại Abu Dhabi, các Tiểu vương quốc Ả rập Thống nhất (UAE) để tham dự Hội nghị Bộ trưởng WTO lần thứ 13 cùng với nhiều đại diện khu vực tư nhân và các tổ chức quốc tế khác.

Với tư cách là Chủ tịch hội nghị MC13 năm nay, UAE thể hiện thông điệp chung về những mong muốn mà cộng đồng doanh nghiệp hướng tới sự chắc chắn và có thể dự đoán được. Các doanh nghiệp đã được hưởng lợi rất nhiều từ các quy tắc thương mại toàn cầu và một quy trình để giải quyết các bất đồng thương mại.

MC13 năm nay đặt ra 4 ưu tiên chính và sự tham gia của khu vực tư nhân là chìa khóa cho tất cả những ưu tiên đó. Đầu tiên, có những kết quả ngay lập tức mà sự đồng thuận giữa các thành viên là khó khăn nhưng có thể đạt được, ví dụ, lệnh cấm loại trừ thuế hải quan đối với truyền điện tử sắp được gia hạn.

Trước đây, các thành viên luôn tìm được sự đồng thuận để gia hạn và cộng đồng doanh nghiệp đang theo dõi chặt chẽ vấn đề này. Các nhà lãnh đạo doanh nghiệp và nhà đầu tư tại MC13 được nêu quan điểm của họ về vấn đề này và các vấn đề khác đang được thảo luận trong WTO.

Thứ hai, điều quan trọng là hội nghị cấp bộ trưởng đưa ra lộ trình cho hoạt động trong tương lai của WTO. Biến đổi khí hậu, căng thẳng địa chính trị và làn sóng trợ cấp công nghiệp mới đang phá vỡ hiện trạng. Số hóa đang định hình lại cả cách thức giao dịch được thực hiện và những gì được giao dịch.

Tại Abu Dhabi, các bộ trưởng thương mại WTO có cơ hội xác định cách thức đưa những vấn đề này vào các cuộc thảo luận ở Geneva về cải cách giải quyết tranh chấp và đặt ra mục tiêu cho các nhà đàm phán về việc tạo ra các quy tắc, quy trình và hiệp định mới để quản lý mọi xung đột không thể tránh khỏi. Tiếng nói của khu vực tư nhân đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo rằng chương trình nghị sự phản ánh thực tế.

Về vấn đề xung đột, mục tiêu thứ ba của hội nghị MC13 là tạo điều kiện thuận lợi cho đối thoại. Thực tế rất hiếm có cơ hội gặp gỡ các đối tác để thảo luận sâu về các vấn đề thương mại cấp bách nhất, do đó MC13 diễn ra trong thời gian 4 ngày tại thủ đô của UAE là cơ hội lớn để giải quyết bất đồng giữa các chính phủ.

Cuối cùng, sức mạnh của thương mại quốc tế là tất yếu khách quan để hỗ trợ sự phát triển bền vững và toàn diện. Trong suốt hội nghị MC13, sự tham gia hợp tác chặt chẽ của khu vực tư nhân và cộng đồng doanh nghiệp đã góp phần nâng cao tiềm năng của công nghệ thương mại nhằm cải thiện tính minh bạch, khả năng tiếp cận và giảm giá, kể cả ở các nước kém phát triển nhất. Những thách thức rất lớn, nhưng chưa bao giờ có thời điểm quan trọng hơn thế để tất cả các bộ trưởng của WTO thể hiện khả năng lãnh đạo, tính sáng tạo và sự linh hoạt trong việc củng cố hệ thống, nơi tạo nên sự thịnh vượng chung.

Khắc phục sự phân mảnh trong giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế

Sự phân mảnh trong thương mại toàn cầu không phải là mới. Với sự phát triển chậm chạp của các quy tắc thương mại đa phương WTO, các chính phủ đã chuyển sang các hiệp định thương mại tự do (FTA).

Tính đến năm 2023, gần 600 hiệp định thương mại song phương và khu vực đã được thông báo cho WTO, dẫn đến sự phân mảnh ngày càng gia tăng trong các quy tắc thương mại, hoạt động kinh doanh và quan hệ quốc tế. Nhưng cho đến gần đây, việc giải quyết tranh chấp thương mại chủ yếu vẫn nằm trong khuôn khổ WTO.

Các chính phủ trước đây thường sử dụng WTO làm diễn đàn để giải quyết tranh chấp nhưng điều này đã thay đổi sau khi cơ quan phúc thẩm của WTO ngừng hoạt động vào tháng 12/2019 do Mỹ ngăn chặn việc bổ nhiệm các thẩm phán mới của Cơ quan phúc thẩm. Các thẩm phán phúc thẩm phải được đề cử theo nguyên tắc đồng thuận, nghĩa là sự phản đối của một thành viên WTO là đủ để ngăn Cơ quan phúc thẩm được bố trí lại nhân sự.

Việc thiếu Cơ quan phúc thẩm có chức năng đã làm đình trệ hệ thống giải quyết tranh chấp của WTO vì các báo cáo của ban hội thẩm giờ đây có thể bị kháng cáo "vô hiệu", tạm dừng tranh chấp cho đến khi kháng cáo được xét xử.

Sự giải thể của Cơ quan phúc thẩm đã làm gia tăng sự phân mảnh trong cả việc giải thích và thực thi luật thương mại. Một số ít thành viên WTO đã tạo ra Thỏa thuận Trọng tài kháng cáo tạm thời nhiều bên (MPIA) như một giải pháp tạm thời, nhưng ở hình thức hiện tại, nó không thể giải quyết thỏa đáng tình trạng phân mảnh. Kể từ khi thành lập vào năm 2020, MPIA chỉ thu hút được 26 bên tham gia.

Thêm vào đó, cơ chế này chỉ đưa ra các phán quyết phúc thẩm và thúc đẩy việc thực thi trong hai vụ tranh chấp, trong khi hầu hết các quyết định của ban hội thẩm đều bị kháng cáo vô hiệu. Các phán quyết của MPIA cũng không nhất quán với các quyết định trước đây của Cơ quan phúc thẩm về các vấn đề tương tự, khiến án lệ của WTO ngày càng bị phân tán.

Về vấn đề thực thi, sự bế tắc của Cơ quan phúc thẩm đã làm chia rẽ cách thức thực hiện các quyết định. Ở đây, có vẻ như đang có sự thay đổi từ việc tuân thủ nghiêm ngặt sang các cách tiếp cận linh hoạt hơn để giải quyết tranh chấp. Ngày càng có nhiều bằng chứng về việc sử dụng ngày càng nhiều các cơ chế giải quyết tranh chấp trong các FTA.

Ví dụ: Các tranh chấp cấp cao đã được khởi xướng và xét xử theo Thỏa thuận Mỹ - Mexico - Canada. Khi các chính phủ ngày càng trông cậy vào các FTA để giải quyết tranh chấp, thì sự phân mảnh tương tự trong luật thương mại và việc thực thi cũng có thể xảy ra. Trong khi nhiều quy định của FTA phù hợp với WTO, các tòa trọng tài FTA có thể đưa ra những cách giải thích mới về các điều khoản tương tự.

Hơn nữa, các tòa án theo các FTA khác nhau có thể đưa ra những cách giải thích khác nhau về các quy tắc vượt ra ngoài quy định của WTO. Mặc dù điều này dẫn đến việc hình thành án lệ nhưng nó có thể làm cho luật thương mại trở nên rời rạc hơn. Đồng thời, sự gia tăng tranh chấp theo dự kiến trong các FTA có thể dẫn đến sự phân tán tương tự trong việc thực thi. Duy trì tính toàn vẹn và khả năng dự đoán của hệ thống thương mại toàn cầu, đồng thời giảm sự phân mảnh đòi hỏi phải khôi phục quyền lực của WTO.

Tại Hội nghị Bộ trưởng WTO lần thứ 12 vào năm 2022, các chính phủ đã đồng ý thiết lập lại hệ thống giải quyết tranh chấp có chức năng vào năm 2024. Tuy nhiên, một giải pháp đa phương sẽ gặp khó khăn vì các bên chủ chốt vẫn còn quan điểm khác biệt về việc liệu có nên sử dụng cơ chế phúc thẩm hay không và nên xây dựng lại cơ chế đó như thế nào.

Những sửa đổi trong Thỏa thuận giải quyết tranh chấp phải được thông qua bằng sự đồng thuận và áp dụng cho tất cả các thành viên. Điều này có nghĩa là cách tiếp cận đa phương để sửa đổi các hiệp định hiện có của WTO, vốn được sử dụng để tạo ra các hiệp định về Tạo thuận lợi thương mại và Trợ cấp thủy sản, khó có thể phát huy tác dụng.

Thay vào đó, một cơ chế đa phương cởi mở, dựa trên số đông quan trọng sẽ cung cấp một phương thức thay thế khả thi để cải cách cơ chế phúc thẩm. Cách tiếp cận này là hợp lý vì các thành viên WTO cam kết cải cách hệ thống giải quyết tranh chấp. Điều này mang tính thực tế dựa trên thông lệ hiện tại là phát triển các sáng kiến nhiều bên về các vấn đề đương đại trong khuôn khổ đa phương - các sáng kiến chung về thương mại điện tử và tạo thuận lợi đầu tư - khi thiếu sự đồng thuận.

Để WTO lấy lại quyền giải thích và thực thi các quy tắc thương mại, cơ chế kháng cáo đa phương phải có sự tham gia của đa số thành viên WTO hoặc ít nhất là những người sử dụng chính của hệ thống giải quyết tranh chấp. Khối lượng lớn này không có trong MPIA. Các bên MPIA hiện tại có thể đề xuất và chủ trì một sáng kiến đa phương như vậy để đàm phán, mở cửa cho tất cả các thành viên.

Mặc dù chưa tối ưu nhưng hệ thống này sẽ mang tính bao trùm hơn bất kỳ FTA nào và có nhiều khả năng nâng cao thẩm quyền cần thiết hơn. Giải pháp nhiều bên này sẽ không loại bỏ được sự phân mảnh nhưng là một bước cần thiết hướng tới chủ nghĩa đa phương.​​