Nhưng mối đe dọa lớn hơn đối với vai trò trung tâm của ASEAN là sự xói mòn trật tự kinh tế mở mà sự thịnh vượng và an ninh của ASEAN phụ thuộc vào trật tự kinh tế. ASEAN có cơ hội để củng cố vai trò của mình như một nền tảng để đàm phán một trật tự kinh tế khu vực phù hợp với lợi ích của các thành viên ở Đông Á thông qua Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP).

RCEP là hiệp định thương mại lớn nhất thế giới, với 15 thành viên gồm 2,3 tỷ người chiếm 32% GDP toàn cầu và 29% thương mại hàng hóa thế giới. Hiệp định này nhằm mục đích tạo ra một thị trường khu vực tích hợp và hiệu quả hơn, thúc đẩy tăng trưởng, củng cố chuỗi giá trị khu vực và tăng cường khả năng cạnh tranh của các nền kinh tế thành viên.

Hội nghị Bộ trưởng RCEP lần thứ 3 tại Lào ngày 22/9/2024. Ảnh minh họa

RCEP cũng sẽ thúc đẩy đầu tư bằng cách thu hút nhiều đầu tư trực tiếp nước ngoài hơn vào sản xuất khu vực. Các điều khoản khác về thương mại điện tử, cạnh tranh, sở hữu trí tuệ và phát triển SME cũng có thể hỗ trợ tăng trưởng thương mại. Trong giai đoạn 15–20 năm dành cho các thành viên kém phát triển hơn, thỏa thuận này quy định 92% quyền tiếp cận thị trường giữa tất cả các đối tác.

Việc sử dụng hiệp định RCEP hiện tại khác nhau giữa các quốc gia thành viên, với sự khác biệt lớn về số lượng Giấy chứng nhận xuất xứ (C/O) được cấp trong năm đầu tiên thực thi. Các thành viên không có FTA với nhau trước khi RCEP được triển khai được hưởng lợi nhiều nhất.

Trung Quốc dẫn đầu với 218.100 C/O được cấp vào năm 2023, tăng 38,2% so với cùng kỳ năm trước, đối với kim ngạch xuất khẩu trị giá 7,21 tỷ USD. Con số của Thái Lan và Indonesia vẫn còn rất nhỏ. Các chuỗi giá trị khu vực vẫn chưa được định hình lại ngoài các FTA ASEAN + 1 với Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc và New Zealand, theo các quy tắc xuất xứ tích lũy.

RCEP không chỉ là một hiệp định thương mại. Cơ sở hạ tầng thể chế nội tại của nó bao gồm một quá trình hợp tác chính trị do các bộ trưởng và nhà lãnh đạo lãnh đạo, được hỗ trợ bởi Ủy ban hỗn hợp và các cơ quan trực thuộc. Điều này cung cấp nền tảng để giải quyết các thách thức chính sách mới nổi, từ thương mại kỹ thuật số đến biến đổi khí hậu, thông qua hợp tác đa phương. RCEP là một 'thỏa thuận sống' cho phép có một chương trình nghị sự hợp tác kinh tế toàn diện.

Khu vực này có thể duy trì khả năng cạnh tranh trong các ngành công nghiệp của tương lai mà không bị rơi vào chủ nghĩa bảo hộ hoặc chạy đua vũ trang chính sách công nghiệp lãng phí bằng cách hợp tác ngay bây giờ để đảm bảo phát triển các chuỗi giá trị xuyên khu vực cho phép các nền kinh tế của mình chuyên môn hóa ở lĩnh vực mà họ có lợi thế so sánh, không chỉ về hàng hóa mà còn về dịch vụ.

Tuy nhiên, việc tái cấu trúc các chuỗi giá trị công nghiệp xung quanh quá trình chuyển đổi năng lượng và sự thay đổi trong các cơ sở sản xuất vẫn chưa tương xứng với sự hợp tác cần thiết. ASEAN đang có nguy cơ rơi vào cái bẫy của sự cạnh tranh để đầu tư vào các lĩnh vực này. Trụ cột hợp tác kinh tế của RCEP được thiết kế để giải quyết mối nguy hiểm này.

Hợp tác trong các cấu trúc RCEP cũng mang đến cho khu vực cơ hội hình thành các lập trường chính sách chung để ứng phó với các diễn biến bên ngoài khu vực ảnh hưởng đến các lợi ích phát triển kinh tế cốt lõi của ASEAN. Một trong những rủi ro lớn nhất đối với hội nhập khu vực là sự gia tăng an ninh hóa chính sách kinh tế trong các nền kinh tế công nghiệp, định hình lại thương mại xung quanh các cân nhắc chính trị thay vì khả năng cạnh tranh của thị trường.

Một vấn đề quan trọng là việc áp đặt đơn phương các quy tắc của các tác nhân bên ngoài, đặc biệt là trong các lĩnh vực như quy định về môi trường. Quy định về phá rừng và Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) của Liên minh châu Âu là những ví dụ về các chính sách có thể phá vỡ các chiến lược phát triển kinh tế của ASEAN, làm nổi bật nhu cầu ASEAN phải tăng cường khuôn khổ quản lý của riêng mình và đảm bảo rằng các quy tắc bên ngoài không làm suy yếu hợp tác khu vực.

RCEP cung cấp cho ASEAN các công cụ để đẩy lùi xu hướng này và cần phải hành động nhanh chóng để bảo vệ hệ thống đa phương dựa trên luật lệ và bảo vệ các lợi ích kinh tế đa phương của mình. Một bước đi ngay lập tức là ASEAN sẽ áp dụng Thỏa thuận trọng tài kháng cáo tạm thời đa bên (MPIA), đóng vai trò là biện pháp hỗ trợ tạm thời cho hệ thống giải quyết tranh chấp của WTO.

Một ưu tiên khác là giải quyết việc sử dụng ngoại lệ an ninh quốc gia theo Hiệp định chung về thuế quan và thương mại (GATT), vốn ngày càng được viện dẫn để biện minh cho các chính sách bảo hộ. ASEAN có lợi ích rõ ràng trong việc hợp tác với các đối tác của mình để hạn chế sự vượt quá phạm vi của điều khoản này.

Sự thành công của RCEP phụ thuộc vào vai trò dẫn dắt và lãnh đạo của ASEAN trong chương trình nghị sự kinh tế khu vực, để sử dụng RCEP không chỉ là nền tảng cho tăng trưởng kinh tế mà còn là công cụ để quản lý các thách thức chiến lược. ASEAN cũng có thể làm được điều này thông qua sáng kiến ​​chính sách về cam kết của mình đối với chủ nghĩa đa phương, thị trường mở và phát triển bền vững.

Ở mức độ chưa từng có, các cường quốc vừa và nhỏ, đặc biệt là ở Nam Bán cầu, hiện phải đi đầu trong việc cởi mở. Trong RCEP, ASEAN và Đông Á có phương tiện để đảm nhận vai trò đó, và ASEAN khẳng định vị thế vai trò trung tâm trong dẫn dắt kinh tế khu vực RCEP.