Chỉ cách đây một năm, mọi dự báo đều cho rằng lãi suất cao sẽ sớm dẫn đến suy thoái. Nhưng những gì đang diễn ra trong gần một năm qua khiến giới quan sát thay đổi nhận định.

Nhiều gam màu sáng

Nền kinh tế Mỹ bùng nổ trong quý III/2023, tăng trưởng với tốc độ đáng kinh ngạc 4,9%. Trên khắp thế giới, lạm phát đang giảm dần, tỷ lệ thất nghiệp hầu như vẫn ở mức thấp và các ngân hàng trung ương lớn có thể bắt đầu tính toán đến việc ngừng theo đuổi chính sách thắt chặt tiền tệ. Nền kinh tế Trung Quốc hiện đang bị ảnh hưởng bởi cuộc khủng hoảng bất động sản, có thể sẽ hưởng lợi từ một cú huých khiêm tốn.

Tuy nhiên, điều đáng tiếc là những tín hiệu này khả năng sẽ không kéo dài. Nền tảng cho sự tăng trưởng hiện nay không ổn định và có nhiều nguy cơ trong tương lai. Trong tuần qua, Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB), Cục Dự trữ liên bang Mỹ (Fed) và Ngân hàng Trung ương Anh (BoE) đều giữ nguyên mức lãi suất thay vì bắt đầu hạ xuống.

Lợi suất trái phiếu dài hạn do đó tăng mạnh. Chính phủ Mỹ hiện phải trả 5% cho các khoản vay trái phiếu kỳ hạn 30 năm, tăng từ mức chỉ 1,2% trong giai đoạn đại dịch. Ngay cả những nền kinh tế nổi tiếng với lãi suất thấp cũng ghi nhận mức tăng trái phiếu mạnh. Cách đây chưa lâu, chi phí vay của Đức ở mức âm, nhưng hiện tại lợi suất trái phiếu kỳ hạn 10 năm gần 3%. Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BoJ) gần như từ bỏ cam kết giữ trần lãi suất trái phiếu kỳ hạn 10 năm ở mức 1%.

Một số người, trong đó có Bộ trưởng Tài chính Mỹ Janet Yellen cho rằng, lãi suất cao là dấu hiệu của nền kinh tế khỏe mạnh. Trên thực tế, lãi suất cao là một nguy cơ. Do lãi suất cao hơn có thể sẽ tiếp tục tồn tại, các chính sách kinh tế hiện nay cũng như sự tăng trưởng mà các chính sách này thúc đẩy có nguy cơ thất bại. Một ví dụ cụ thể trả lời cho câu hỏi tại sao những điều kiện thuận lợi hiện nay không thể tiếp tục, là trường hợp tăng trưởng cao hơn kỳ vọng của nền kinh tế Mỹ.

Người tiêu dùng tại nền kinh tế nhất thế giới đã “hào phóng” chi số tiền tích lũy được trong thời kỳ đại dịch từ trợ cấp và giảm tiêu dùng do ở nhà. Những khoản tiết kiệm dư thừa này dự kiến sẽ hết vào thời điểm hiện nay. Tuy nhiên, số liệu gần đây cho thấy các hộ gia đình Mỹ vẫn còn khoảng 1.000 tỷ USD. Điều này giải thích tại sao họ có thể tiết kiệm ít hơn từ thu nhập so với thời kỳ những năm 2010.

Khi khoản tiết kiệm dư thừa này cạn kiệt, lãi suất cao sẽ bắt đầu ảnh hưởng, buộc người tiêu dùng phải chi tiêu ít hơn. Và rắc rối sẽ bắt đầu xuất hiện trên nền kinh tế toàn cầu nếu lãi suất duy trì ở mức cao trong thời gian dài.

Ở châu Âu và Mỹ, tình trạng doanh nghiệp phá sản đang gia tăng, ngay cả những công ty hưởng lãi suất thấp bằng cách phát hành nợ trái phiếu dài hạn cũng sẽ đối mặt với chi phí tài chính cao hơn. Giá nhà sẽ giảm do các khoản vay thế chấp tăng. Các ngân hàng nắm giữ chứng khoán dài hạn, vốn được hỗ trợ bởi các khoản vay ngắn hạn, sẽ phải huy động vốn hoặc sáp nhập để bù lại lãi suất cao.

Gượng dậy phi thường

Sự hào phóng về tài chính đã tăng lực cho nền kinh tế thế giới. Trong điều kiện lãi suất cao hơn duy trì trong thời gian dài hơn, tăng trưởng kinh tế có vẻ không bền vững. Theo Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), Anh, Pháp, Italy và Nhật Bản đều có khả năng thâm hụt ngân sách ở mức 5% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) trong năm 2023.

Trong 12 tháng tính đến tháng 9/2023, thâm hụt của Mỹ là 2 nghìn tỷ USD, tương đương 7,5% GDP, gấp đôi so với mức dự kiến vào giữa năm 2022. Tại thời điểm tỷ lệ thất nghiệp thấp, mức vay như vậy là một sự liều lĩnh đáng kinh ngạc. Nhìn chung, nợ chính phủ ở các nước giàu hiện nay tính theo tỷ lệ GDP, cao hơn bất kỳ thời điểm nào kể từ sau các cuộc chiến tranh Napoléon.

Khi lãi suất ở mức thấp, thậm chí những khoản nợ cao ngất cũng có thể kiểm soát được. Lãi suất hiện tăng cao, việc chi trả lãi suất đang làm cạn kiệt ngân sách. Do đó, lãi suất cao hơn trong thời gian dài hơn có nguy cơ khiến các chính phủ phải chống lại mục tiêu giảm lạm phát của các ngân hàng trung ương.

Bộ trưởng Yellen đã xác nhận rằng, Kho bạc Mỹ không có phí bảo hiểm rủi ro, và Chủ tịch Fed Jerome Powell nhấn mạnh cơ quan này sẽ không hành động giảm lãi suất và để lạm phát tăng chỉ nhằm giảm bớt áp lực lên ngân sách chính phủ.

Dù ông Powell nói gì chăng nữa, một kỷ nguyên lãi suất cao trong thời gian dài sẽ khiến nhà đầu tư đặt câu hỏi về cam kết của các chính phủ trong việc giữ lạm phát ở mức thấp cũng như việc trả nợ. Việc nắm giữ trái phiếu của ECB đã nghiêng về phía khoản nợ của chính phủ Italy mà họ ngầm hỗ trợ - một nhiệm vụ đã trở nên khó khăn hơn nhiều khi lãi suất cao.

Ngay cả khi lợi suất trái phiếu chính phủ Nhật Bản ở mức thấp 0,8% vào năm ngoái, khoản thanh toán lãi suất đã chiếm tới 8% ngân sách nước này. Nếu lợi suất trái phiếu chỉ cần đạt mức khá khiêm tốn của Đức thì áp lực trả lãi cũng đã rất lớn. Kết quả là một số chính phủ sẽ tiếp tục thắt lưng buộc bụng, nhưng điều đó cũng sẽ gây tổn thất kinh tế.

Những căng thẳng này khiến các chuyên gia, kể cả những người khó tính nhất cũng khó có thể hình dung làm thế nào nền kinh tế thế giới có thể đạt được nhiều điều mà thị trường đang mong đợi: Tránh được suy thoái kinh tế, lạm phát thấp, nợ nần chồng chất và lãi suất cao.

Có nhiều khả năng kỷ nguyên lãi suất cao trong thời gian dài sẽ tự kết thúc thông qua việc gây ra tăng trưởng kinh tế yếu, cho phép các ngân hàng trung ương giảm lãi suất mà không khiến lạm phát tăng cao.

Lực đẩy từ công nghệ cao

Một khả năng lạc quan hơn là năng suất tăng trưởng cao, có thể là nhờ vào sự phát triển của công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI), giúp tăng thu nhập và doanh thu, khiến mức lãi suất cao có thể chấp nhận được. Thực tế, số liệu công bố ngày 2/11 cho thấy năng suất của Mỹ tăng cao trong quý III/2023.

Tiềm năng của AI trong việc tăng năng suất có thể giải thích vì sao lãi suất cao trong thời gian dài cho đến nay vẫn chưa làm “thủng” thị trường chứng khoán. Nếu bảy công ty công nghệ, trong đó có Microsoft và Nvidia không tăng giá liên tục, chỉ số S&P 500 của chứng khoán Mỹ có lẽ đã giảm trong năm nay.

Tuy nhiên, hy vọng tăng trưởng năng suất đang đối mặt với những nguy cơ. Cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump đã tuyên bố sẽ áp dụng các mức thuế mới nếu ông trở lại Nhà Trắng. Các chính phủ đang ngày càng “bóp méo” thị trường bằng chính sách công nghiệp. Chi tiêu công chiếm tỷ trọng ngày càng tăng trong nền kinh tế trong khi dân số già đi.