156 con người dưới hầm sâu 110m²

Để dễ bề cai trị, thực dân Pháp cho xây dựng hệ thống phòng giam tù nhân tại Nhà tù Sơn La rất kiên cố và trang bị các ổ khóa, cùm chân, cùm tay để kìm kẹp, tra tấn. Đáng sợ hơn, chúng dùng vi trùng sốt rét như một thứ vũ khí để giết dần tù nhân.

Âm mưu đó đã lộ rõ trong bức mật thư của tên Công sứ Sơn La Xanh Pu-lôp, gửi cho thống sứ Bắc kỳ năm 1932: “…Xin ngài cứ tiếp tục gửi chính trị phạm lên Sơn La, bọn này nếu ở Hỏa Lò là những hạng hung hăng khó trị, thì rồi đây lên tới Sơn La, chỉ trong vòng 6 tháng thôi, vi trùng sốt rét sẽ làm cho chúng suy nhược và trở lên hiền hòa…”.

Ngoài ra, chúng còn dọa dẫm tù nhân: “Nếu ở Hỏa Lò, các anh lo đối phó với Chính phủ thì lên Sơn La, các anh phải lo đối phó với sốt rét”. Khi đó, Nhà tù Sơn La được ví như “Chiếc quan tài nắp mở, chỉ chờ người tù tắt thở đem chôn”.

Minh chứng cho thấy, một trong những nơi giam cầm, tra tấn tù nhân dã man nhất chính là xà lim ngầm. Trong đợt mở rộng nhà tù năm 1930, thực dân Pháp đã cho xây dựng khu xà lim ngầm sâu trong lòng đất là 3,5m, diện tích 110m² với 5 xà lim cá nhân, 2 xà lim tập thể, một phòng hỏi cung. Phía trên được xây dựng 2 tầng, 1 tầng là bếp ăn và 1 tầng là kho lượng thực. Với việc ngụy trang kín kẽ, rất khó để có thể phát hiện ra khu hầm ngầm này.

Khu xà lim ngầm được xây sâu 3,5m trong lòng đất, phía trên được xây dựng 2 tầng, tầng trên là bếp ăn và tầng dưới là kho lượng thực.

Mỗi xà lim cá nhân thường dùng để phạt giam có sàn nằm dài 1,6m, rộng 60cm, cuối sàn nằm gắn cùm chân. Ngay đầu bệ nằm chúng cho khoét một hốc liền kề với bục, phía trên để cơm, nước uống; phía dưới để bô đựng phân. Mỗi xà lim cá nhân chỉ có một lỗ thông hơi ở phía sát trần có gắn song sắt và lưới mắt sàng nhìn ra đường lính đi tuần. Khi cánh cửa gỗ đóng lại thì mỗi xà lim cá nhân trở thành một cái hộp kín, tù nhân phải nằm co và cũng khó phân biệt ngày và đêm.

Khu hầm ngầm này còn có 2 xà lim tập thể ở hai đầu, trong đó có một xà lim tối. Mỗi xà lim có một sàn nằm có gắn cùm tập thể, một hốc nhỏ để bô đựng phân, bên trên để cơm và nước; xà lim tối không có lỗ thông hơi, tường được sơn bằng hắc ín, chỉ có một cửa ra vào. Mỗi khi cánh cửa sắt khép lại phòng giam sẽ trở thành một hộp kín không phân biệt được ngày hay đêm, chúng dùng để giam những tù nhân mà chúng cho là đặc biệt nguy hiểm.

Tại khu xà lim ngầm này, đồng chí Nguyễn Lương Bằng đã bị phạt giam vào năm 1935. Khi đồng chí Nguyễn Lương Bằng tổ chức đấu tranh để tù nhân được làm chủ bếp ăn và tủ thuốc trong nhà tù để chủ động cho việc chăm sóc sức khỏe cho anh em tù nhân nhưng giám ngục không đồng ý, chúng đã phạt giam đồng chí Nguyễn Lương Bằng và một số tù nhân dưới hầm tối.

Đồng chí Nguyễn Lương Bằng đã cứa vào cổ tay để lấy máu hòa vào nước viết lên tường “Đả đảo chế độ tù đày hà khắc, cách mạng Việt Nam thành công muôn năm”. Đến giờ ăn trưa, đồng chí tiếp tục lấy dao cạo rạch lưỡi, tuyệt thực, anh em trong hầm hò la, phản đối việc phạt giam vô lý của cai ngục. Tình thế bắt buộc giám ngục phải xuống nước, đưa đồng chí vào nhà thương còn anh em khác được thả ra khỏi hầm tối.

Đặc biệt, tại đây cũng là nơi xảy ra một sự kiện lịch sử oanh liệt, đó là cuộc đấu tranh ngày 13/5/1941. Nguyên nhân xảy ra cuộc đấu tranh là do giám ngục thực hiện chính sách tăng cường khủng bố, tăng định mức khoán trong các công việc khổ sai, đánh vô cớ kíp xe nước và phạt hầm tối.

Chi bộ Nhà tù Sơn La đã quyết định tổ chức một cuộc đấu tranh bằng hình thức tuyệt thực để đòi lại một số quyền lợi cho tù nhân và đưa tù nhân lên khỏi hầm ngầm. Chi bộ nắm được âm mưu của cai ngục nhằm gây sự với tù nhân để tù nhân phản kháng sẽ lấy cớ đàn áp. Nên buổi trưa hôm đó, đi lao động khổ sai về, cơm đã được bày ra sân nhưng anh em tù nhân không ăn.

Theo kế hoạch, sau khi tuyên bố, anh em tập trung về trại lớn cũ, ban lãnh đạo sắp xếp chỗ nằm cho từng người: Khỏe nằm ngoài, yếu nằm trong và dặn dò các đồng chí giữ vững tinh thần sẵn sàng đối phó nếu chúng dở trò khủng bố.

Đồng chí Trần Đình Long (sau này phụ trách công tác đối ngoại trong Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ cộng hòa) đã đứng lên tuyên bố với giám ngục: "Chúng tôi tuyệt thực và không đi làm để phản đối ông Công sứ đánh đập, bắt giam hầm Cát xô mấy người xe nước một cách vô lý".

Nhà tù Sơn La được thực dân Pháp thiết kế 49 phòng giam to nhỏ khác nhau.

Trưa ngày 13/5/1941, khi các tù nhân cộng sản tuyên bố nhịn ăn, khác như dự tính, tên Công sứ Cút - xô đã ra lệnh dồn tất cả 156 tù nhân xuống xà lim ngầm, bình thường chỉ giam tối đa 15 người. Lúc đầu, tù nhân tưởng rằng chúng làm như vậy để tiện cho việc kiểm tra lục soát, không ngờ Cút - xô định "chôn sống" hơn một trăm con người.

Sau đó Cút - xô ra lệnh "Không để lọt một hạt cơm, giọt nước vào hầm ngầm. Nếu ai trái lệnh sẽ bị bắn ngay!" và hăm dọa sẽ lấy gạch xây lấp cửa hầm. Sự việc xảy ra hoàn toàn khác với dự kiến của ta, ta chỉ tuyên bố nhịn ăn, nhưng kẻ địch bắt nhịn uống và giam chặt dưới hầm sâu, thiếu không khí với số lượng tù nhân là 156 người.

Dưới xà lim tại cửa ra vào cai ngục cho đặt 1 thùng đựng phân, theo cuốn hồi ký của các cựu tù chính trị: "Thùng phân đó được giao cho 1 đồng chí làm công tác vệ sinh, đồng chí nào có nhu cầu sẽ đi vào ống bơ, ống bương truyền tay nhau ra đổ vào thùng đựng phân đó để làm công tác vệ sinh, tuy nhiên đến ngày thứ 3 thùng đựng phân đầy và tràn ra ngoài sinh ra dòi bọ, chúng tôi nằm chỉ cần trở mình cũng nghe tiếng nổ lép bép của những con giòi bọ trắng, thậm chí nó còn bò vào tai, mắt mũi…”.

Xin được kể một câu chuyện vui: "Có một anh tên là Khánh, anh nhận nhiệm vụ phụ trách thùng phân và vì không còn chỗ nên anh ngồi luôn lên nắp thùng phân đó, ai có nhu cầu thì đi vào ống bơ truyền tay nhau ra, anh sẽ đổ vào thùng. Anh em tù nhân suy tôn anh là vua, ngồi trên ngai vàng, nhưng đến ngày thứ 3 thì thùng phân đầy, tràn ra, anh Khánh đã phải xin thoái vị. Trong những ngày đấu tranh gian khổ đó, câu chuyện vui đã tiếp thêm tinh thần lạc quan cho anh em tù nhân".

Bài học kinh nghiệm sâu sắc

Trong hầm tối thiếu ánh sáng và không khí nên sức khỏe anh em giảm sút rất nhiều. Trong 3 ngày đầu, tù nhân không được một giọt nước, một hạt cơm nào cả, đói, nóng, khát các đồng chí thậm chí đã phải dùng đến nước tiểu của mình để uống, nhưng sau đó nước tiểu cũng không còn.

Đến ngày thứ 4 - 5 tù nhân đã đồng thanh hò la: "Nước, Nước" bằng cả tiếng Pháp và tiếng Việt. Cảm động trước tinh thần đấu tranh của tù nhân, một số lính khố xanh người địa phương đã xin Công sứ đưa nước cho tù nhân uống nhưng tên Công sứ không đồng ý.

Trước tình hình đó, đồng chí Tô Hiệu - Bí thư Chi bộ nhà tù đã cảm hoá được một số lính khố xanh vào ca trực bí mật múc nước tại bể đổ theo lối cửa chính xuống cho tù nhân, các đồng chí dồn hết những ống bơ để đựng nước, thậm chí lấy cả quần áo thấm nước dự trữ.

Những bức tường kiên cố được xây bằng đá lẫn gạch, có độ dày từ 40-60cm, mái được lợp bằng ngói hoặc tôn, không có hệ thống trần khiến nơi đây nóng nực vào mùa hè và lạnh thấu da thịt vào mùa đông.

Nhân dân phố chợ Chiềng Lề rất căm phẫn khi biết được tin Cút - xô giam hàng trăm tù chính trị dưới hầm tối, đã bí mật gửi tiếp tế đường phên ủng hộ anh em tù nhân, các đồng chí đã chia nhau mỗi người chỉ được một mẩu bằng đầu ngón tay, ăn vào cảm thấy rất mát ruột, góp phần cổ vũ, tiếp thêm sức mạnh để tiếp tục đấu tranh.

Đến ngày thứ 7, thấy sức lực anh em tù nhân đã giảm sút nghiêm trọng vì thiếu ăn, thiếu uống nên Chi bộ đã bàn bạc quyết định tạm dừng cuộc đấu tranh. Nhưng cai ngục ra lệnh phạt giam thêm 5 ngày nữa và cho lính lấy nước bẩn chảy từ trên đồi xuống để tù nhân uống, đưa cơm cứng cho tù nhân ăn với âm mưu để tù nhân thiệt mạng vì bệnh đường ruột. Nhưng tù nhân kịch liệt phản đối không ăn thứ cơm và uống thứ nước đó. Sau 12 ngày đêm, thực dân Pháp mới thả tù nhân ra khỏi xà lim ngầm.

Qua nhiều ngày bị giam cầm trong hầm tối, sức khỏe tù nhân suy kiệt có đồng chí ngã gục, không thể bước lên bậc thang của hầm ngầm. Cuộc đấu tranh kéo dài suốt 12 ngày đêm và may mắn không một ai hy sinh. Tuy không đạt hiệu quả cao như mong muốn nhưng với tinh thần đấu tranh kiên cường của những người tù chính trị tại nhà tù Sơn La, là một bài học kinh nghiệm sâu sắc để chi bộ Nhà tù Sơn La tổ chức các cuộc đấu tranh sau này.

Sự kiên cường, sức chiến đấu bền bỉ của 156 tù nhân cộng sản đã thổi bùng lên ý chí cách mạng, nuôi dưỡng tinh thần yêu nước bất khuất và khát vọng hoà bình tại Nhà tù Sơn La, giống như lời của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “...biến cái rủi thành cái may, các đồng chí ta đã lợi dụng những ngày tháng ở tù để hội họp và học tập lý luận. Một lần nữa việc đó lại chứng tỏ rằng chính sách khủng bố cực kỳ dã man của kẻ thù chẳng những không ngăn trở được bước tiến của cách mạng, mà trái lại nó đã trở nên một thứ lửa thử vàng; nó rèn luyện cho người cách mạng càng thêm cứng rắn. Mà kết quả là cách mạng đã thắng, đế quốc đã thua...”.

Tiếp Kỳ 3: Biến nhà tù đế quốc thành trường học cách mạng