Trong Dự thảo Nghị định kinh doanh xăng dầu đang được lấy ý kiến góp ý, Bộ Công Thương xây dựng những điểm quan trọng về điều hành giá. Ông Nguyễn Khắc Quyền - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách Công Thương, Bộ Công Thương bày tỏ quan điểm xung quanh nội dung này.

Xăng dầu là mặt hàng kinh doanh có điều kiện, có tác động rất mạnh đến mọi mặt của đời sống kinh tế và xã hội. Vậy ông nhận định ra sao về việc Bộ Công Thương vẫn bảo lưu quan điểm phải điều hành giá xăng dầu theo cơ chế thị trường nhưng vẫn đảm bảo có sự quản lý của nhà nước thay vì thả nổi hoàn toàn cho doanh nghiệp?

Xăng dầu luôn là một mặt hàng đặc biệt quan trọng vì không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến chi phí sản xuất mà còn liên quan đến giá cả tiêu dùng của người dân. Việc Bộ Công Thương vẫn bảo lưu quan điểm điều hành giá xăng dầu theo cơ chế thị trường nhưng có sự quản lý của nhà nước có thể hiểu như một cách để cân bằng giữa lợi ích của doanh nghiệp và người tiêu dùng. Thêm vào đó, xăng dầu là một mặt hàng chiến lược, có ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều ngành kinh tế và đời sống xã hội. Việc điều hành giá xăng dầu theo cơ chế thị trường nhưng vẫn có sự quản lý của nhà nước là một lựa chọn hợp lý và cần thiết trong bối cảnh hiện nay. Quan điểm này của Bộ Công Thương cho thấy sự cân nhắc nhiều yếu tố quan trọng.

Việc điều hành giá xăng dầu theo cơ chế thị trường giúp phản ánh đúng nhu cầu cung cầu và các yếu tố đầu vào như giá xăng dầu quốc tế, chi phí vận chuyển, thuế, tạo ra sự cạnh tranh công bằng giữa các doanh nghiệp trong ngành. Điều này giúp nâng cao hiệu quả kinh doanh, tạo động lực cho doanh nghiệp tối ưu hóa chi phí và cung cấp sản phẩm chất lượng hơn cho người tiêu dùng.

Tuy nhiên, nếu thả nổi hoàn toàn giá xăng dầu cho doanh nghiệp tự điều chỉnh, có thể dẫn đến những biến động lớn về giá, gây khó khăn cho cả doanh nghiệp lẫn người dân, đồng thời gây ảnh hưởng xấu đến nền kinh tế và đời sống xã hội. Trong bối cảnh thị trường quốc tế có nhiều biến động khó lường, giá xăng dầu có thể tăng vọt hoặc giảm mạnh, việc thả nổi giá xăng dầu sẽ làm mất ổn định kinh tế vĩ mô và ảnh hưởng đến đời sống người dân, đặc biệt là các nhóm thu nhập thấp. Trong khi đó, nếu kiểm soát quá chặt, có thể làm giảm tính cạnh tranh và động lực cải tiến của doanh nghiệp.

Vì thế, sự can thiệp của nhà nước nhằm ổn định giá cả, điều tiết thị trường và bảo vệ lợi ích của người dân là cần thiết. Nhà nước có thể sử dụng các công cụ như Quỹ bình ổn giá xăng dầu, điều chỉnh thuế và áp dụng các chính sách hỗ trợ khác khi giá biến động lớn. Mô hình này đảm bảo thị trường xăng dầu không bị thả nổi hoàn toàn, nhưng cũng không bó buộc doanh nghiệp, tạo ra sự cân bằng hợp lý giữa thị trường tự do và quản lý nhà nước.

Tóm lại, việc duy trì sự quản lý của nhà nước trong điều hành giá xăng dầu là giải pháp tối ưu, vừa đảm bảo phản ánh đúng quy luật thị trường, vừa duy trì ổn định kinh tế-xã hội.

Hiện có ý kiến cho rằng, nếu cho phép các doanh nghiệp phân phối xăng dầu mua hàng của nhau thì cơ quan quản lý sẽ không nắm được nguồn cung, quan điểm của ông về vấn đề này là gì?

Đầu tiên, phải khẳng định quy định này không mới mà đã được nêu rõ trong Khoản 3, Điều 15, Nghị định số 83/2014/NĐ-CP ngày 03/9/2014 của Chính phủ về kinh doanh xăng dầu (Nghị định số 83), có hiệu lực từ năm 2014. Quy định thương nhân phân phối xăng dầu không được mua hàng của nhau mà chỉ được mua hàng từ thương nhân đầu mối giúp ổn định nguồn cung và giảm chi phí.

Mặt khác, không nên cho phép thương nhân phân phối mua hàng của nhau, bởi tính đến tháng 8/2024, cả nước có 298 thương nhân phân phối xăng dầu, trong khi đó số thương nhân đầu mối là 34 thương nhân (giảm 2 thương nhân so với đầu năm 2024 (1 thương nhân bị thu hồi Giấy xác nhận và 1 thương nhân hết hiệu lực Giấy xác nhận). Với số lượng lớn, lên đến 298 doanh nghiệp như hiện nay, nếu như cho phép các thương nhân phân phối xăng dầu mua hàng của nhau, việc kiểm soát sản lượng, nguồn gốc, chất lượng xăng dầu sẽ rất khó khăn cho cơ quan chức năng.

Trên thực tế, thời gian qua nhiều doanh nghiệp phân phối xăng dầu đã lợi dụng hợp đồng mua bán xăng dầu để vay vốn với những mục đích khác nhau, tạo doanh thu cho thương nhân phân phối xăng dầu để chứng minh tài chính khi vay vốn ngân hàng. Do đó, việc mua hàng của các doanh nghiệp phân phối xăng dầu sẽ không đảm bảo đúng mục tiêu kinh doanh xăng dầu phục vụ cho nhu cầu tiêu dùng của người dân.

Việc mua bán xăng dầu giữa các thương nhân phân phối xăng dầu với nhau trên thực tế khiến cho cùng một lượng xăng dầu đưa ra tiêu thụ trên thị trường nhưng đều nằm trong số liệu báo cáo tiêu thụ xăng dầu của nhiều thương nhân phân phối xăng dầu, tạo nên con số tiêu thụ "ảo" trên thị trường.

Việc không cho phép thương nhân phân phối mua hàng của nhau giúp tổ chức hệ thống phân phối xăng dầu theo trục dọc từ đầu mối đến phân phối xuống khâu bán lẻ, giúp cho thương nhân đầu mối kinh doanh xăng dầu tính toán chính xác được lượng xăng dầu tiêu thụ trong nước để mua từ các nhà sản xuất trong nước, nước ngoài phục vụ cho tiêu thụ trong nước; cơ quan quản lý nhà nước xác định được chính xác nhu cầu tiêu thụ trong nước để thực hiện phân giao tổng nguồn hàng năm cho các thương nhân đầu mối kinh doanh xăng dầu thực hiện nhằm bảo đảm và kiểm soát nguồn cung phục vụ tiêu thụ trong nước.

Do đó, thương nhân phân phối chỉ được mua hàng từ các đầu mối nhằm kiểm soát chặt chẽ chất lượng nguồn hàng, đảm bảo nguồn cung xăng dầu phục vụ tiêu dùng trong nước, bảo vệ cho người tiêu dùng và bảo vệ doanh nghiệp làm ăn chân chính. Bên cạnh đó, quy định này nhằm minh bạch hóa thị trường kinh doanh xăng dầu, tránh tình trạng tăng thêm chi phí, tăng giá thành, gây ảnh hưởng đến đời sống người dân.

Bộ Công Thương dự kiến trình 2 phương án giá lên Chính phủ, trong đó có phương án doanh nghiệp tự định giá; báo cáo Chính phủ về việc doanh nghiệp phân phối có ý kiến đề xuất muốn được mua hàng của nhau. Ông đánh giá như thế nào về sự cầu thị và tiếp thu của Bộ Công Thương trong việc xây dựng Nghị định được đánh giá là vô cùng khó hiện nay?

Việc lắng nghe và tiếp thu ý kiến từ các bên liên quan, đặc biệt là từ doanh nghiệp phân phối, cho thấy sự cầu thị và trách nhiệm trong việc xây dựng các chính sách kinh doanh xăng dầu. Đó là một động thái tích cực từ Bộ Công Thương.

Cụ thể, Bộ Công Thương đã lắng nghe đa chiều và linh hoạt trong tham mưu xây dựng chính sách: Trong bối cảnh ngành xăng dầu là một lĩnh vực có tính phức tạp cao, tác động lớn đến nhiều ngành nghề và đời sống xã hội, việc lắng nghe ý kiến từ doanh nghiệp, chuyên gia, và các bên liên quan là vô cùng cần thiết. Điều này cho thấy Bộ Công Thương không chỉ dựa vào những quy định cũ mà còn sẵn sàng cập nhật các phương án mới phù hợp với thực tiễn. Việc đưa ra hai phương án về giá cho thấy Bộ đang cân nhắc giữa việc mở rộng quyền tự do cho doanh nghiệp và vẫn giữ vai trò quản lý của nhà nước.

Cân bằng lợi ích giữa nhà nước và doanh nghiệp: Bằng cách trình hai phương án về cơ chế giá, trong đó có phương án để doanh nghiệp tự định giá, Bộ Công Thương đang thể hiện nỗ lực tìm kiếm sự cân bằng giữa vai trò quản lý của nhà nước và quyền lợi của doanh nghiệp. Đây là một bước tiến quan trọng, vì một số doanh nghiệp xăng dầu đã bày tỏ sự bất mãn với những cơ chế quản lý giá cả hiện tại, cho rằng chúng làm giảm khả năng cạnh tranh và linh hoạt trong việc điều chỉnh giá bán.

Việc đưa ra hai phương án, trong đó có phương án cho phép doanh nghiệp tự định giá, có thể giúp tạo ra sự cạnh tranh công bằng và động lực phát triển cho ngành. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải có cơ chế kiểm soát và giám sát chặt chẽ để đảm bảo giá cả không bị thao túng và lợi ích của người tiêu dùng được bảo vệ. Cách tiếp cận này không chỉ đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế mà còn tạo điều kiện cho doanh nghiệp hoạt động linh hoạt và sáng tạo hơn.

Thái độ tiếp thu đối với đề xuất mua bán lẫn nhau giữa các doanh nghiệp phân phối: Điều này cho thấy Bộ Công Thương không bảo thủ trong cách tiếp cận truyền thống, mà sẵn sàng xem xét những giải pháp mới, phù hợp với sự phát triển và tình hình thực tế của thị trường. Sự linh hoạt trong việc chấp nhận báo cáo Chính phủ về vấn đề này thể hiện rằng Bộ nhận thức được tầm quan trọng của việc đảm bảo nguồn cung xăng dầu ổn định và minh bạch, đồng thời tạo điều kiện cho doanh nghiệp vận hành hiệu quả hơn.

Nhận diện những khó khăn hiện tại: Bộ Công Thương cũng thừa nhận rằng việc xây dựng một nghị định phù hợp cho lĩnh vực kinh doanh xăng dầu là vô cùng khó khăn. Đây là một tín hiệu cho thấy nhận thức rõ ràng về các thách thức mà thị trường này đang đối mặt, bao gồm biến động về giá cả quốc tế, vấn đề dự trữ và các yếu tố bất ổn về nguồn cung.

Sự cầu thị và tinh thần tiếp thu của Bộ Công Thương trong quá trình xây dựng Nghị định kinh doanh xăng dầu là một bước đi tích cực. Nó không chỉ tạo ra sự minh bạch trong quá trình hoạch định chính sách mà còn tạo điều kiện để các bên liên quan đóng góp ý kiến, đảm bảo nghị định cuối cùng sẽ đáp ứng được yêu cầu của thực tế và tạo ra một thị trường xăng dầu ổn định, hiệu quả.

Là đơn vị nghiên cứu, xây dựng chính sách của ngành, ông có ý kiến gì nhằm nâng cao hiệu quả quản lý mặt hàng xăng dầu trong thời gian tới với mục tiêu cao nhất là đảm bảo đủ xăng dầu cho nhu cầu sử dụng của người dân?

Xăng dầu là mặt hàng rất quan trọng, tác động trực tiếp và mạnh mẽ tới nền kinh tế. Do vậy, tăng cường hiệu quả quản lý mặt hàng này luôn được Bộ Công Thương chú trọng. Trong bối cảnh hiện nay, để có thể cải thiện hiệu quả quản lý mặt hàng xăng dầu, chúng tôi đề xuất 6 nhóm giải pháp quan trọng.

Một là, cải thiện hệ thống dự trữ quốc gia: Việc đảm bảo nguồn cung xăng dầu ổn định phụ thuộc rất nhiều vào hệ thống dự trữ quốc gia. Chính phủ cần đầu tư và tăng cường năng lực dự trữ chiến lược, bao gồm cả kho dự trữ quốc gia và yêu cầu doanh nghiệp có lượng dự trữ bắt buộc đủ lớn để ứng phó với những biến động trên thị trường thế giới hoặc các sự cố bất ngờ. Điều này giúp giảm thiểu nguy cơ thiếu hụt xăng dầu do đứt gãy chuỗi cung ứng quốc tế hoặc do các sự kiện khẩn cấp.

Hai là, tăng cường minh bạch trong điều hành giá: Giá xăng dầu là một yếu tố rất nhạy cảm và ảnh hưởng trực tiếp đến chi phí sinh hoạt của người dân cũng như hoạt động sản xuất kinh doanh. Do đó, minh bạch hóa trong cơ chế tính giá là điều cần thiết để đảm bảo sự tin tưởng của cả doanh nghiệp và người tiêu dùng. Việc công khai rõ ràng các thành phần cấu thành giá, bao gồm giá nhập khẩu, thuế, chi phí vận chuyển, và lợi nhuận doanh nghiệp sẽ giúp loại bỏ các nghi ngờ về việc thao túng giá.

Ngoài ra, nên xem xét việc điều chỉnh tần suất cập nhật giá theo hướng linh hoạt hơn, để phản ánh nhanh hơn các biến động trên thị trường quốc tế nhưng vẫn có khả năng dự đoán và ổn định cho doanh nghiệp và người tiêu dùng.

Ba là, phát triển cơ sở hạ tầng và logistics: Nâng cao hiệu quả quản lý xăng dầu đòi hỏi phải đầu tư vào hạ tầng logistics như hệ thống cảng, kho bãi, và mạng lưới vận chuyển xăng dầu. Sự phân bố không đồng đều về cơ sở hạ tầng có thể làm gia tăng chi phí và thời gian vận chuyển, từ đó ảnh hưởng đến giá bán lẻ. Chính phủ cần khuyến khích đầu tư vào các hạ tầng này, đồng thời tạo điều kiện để các doanh nghiệp tư nhân tham gia vào việc phát triển hệ thống logistics.

Bốn là, xây dựng cơ chế mua bán liên doanh nghiệp minh bạch và giám sát chặt chẽ: Nếu Chính phủ chấp thuận cho phép các doanh nghiệp phân phối mua hàng của nhau, cần phải thiết lập một hệ thống giám sát minh bạch và công cụ báo cáo đầy đủ để cơ quan quản lý có thể nắm bắt chính xác lượng hàng hoá luân chuyển. Hệ thống này không chỉ giúp đảm bảo tính minh bạch mà còn ngăn chặn được những hành vi đầu cơ hay lũng đoạn giá cả thị trường.

Năm là, nhanh chóng phát triển năng lượng thay thế và giảm phụ thuộc vào xăng dầu nhập khẩu: Một hướng đi lâu dài là cần đẩy mạnh nghiên cứu và phát triển năng lượng tái tạo, chẳng hạn như xăng sinh học (biofuel), điện, hoặc hydro. Điều này không chỉ giảm áp lực nhập khẩu xăng dầu mà còn giúp Việt Nam tiến gần hơn đến các mục tiêu về phát triển bền vững và bảo vệ môi trường. Chính phủ có thể xem xét chính sách khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào các công nghệ sản xuất nhiên liệu sạch và các hệ thống năng lượng thay thế.

Sáu là, tăng cường thanh tra và giám sát chất lượng xăng dầu: Một vấn đề không thể bỏ qua là chất lượng xăng dầu trên thị trường. Cần có các biện pháp kiểm tra, thanh tra thường xuyên để ngăn chặn tình trạng xăng dầu kém chất lượng, giả mạo hoặc bị pha trộn sai quy định. Điều này không chỉ bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng mà còn giữ vững sự ổn định và uy tín của thị trường.

Đào tạo và nâng cao năng lực quản lý: Cuối cùng, để quản lý hiệu quả thị trường xăng dầu, cần đầu tư vào đào tạo nguồn nhân lực của các cơ quan quản lý nhà nước cũng như đội ngũ kỹ thuật tại các doanh nghiệp xăng dầu. Các chương trình đào tạo nâng cao năng lực sẽ giúp họ tiếp cận với những công nghệ quản lý hiện đại, cũng như các quy chuẩn quốc tế trong quản lý và vận hành hệ thống xăng dầu.

Nhìn chung, để đảm bảo nguồn cung xăng dầu đủ đáp ứng nhu cầu của người dân, cần kết hợp một loạt giải pháp từ tăng cường hệ thống dự trữ, cải thiện cơ sở hạ tầng, đến thúc đẩy năng lượng thay thế và đảm bảo sự minh bạch trong quản lý giá cả. Bằng cách áp dụng các chính sách trên, Việt Nam có thể xây dựng một thị trường xăng dầu ổn định, cạnh tranh, và bền vững trong tương lai.

Trân trọng cảm ơn ông!