Để giúp giảm lượng khí thải làm Trái đất ấm lên, Liên minh châu Âu đã thông qua thuế biên giới carbon đầu tiên trên thế giới vào tháng 5, có hiệu lực từ đầu năm 2026 và gây lo ngại cho các quốc gia xuất khẩu ở các nước đang phát triển.

Theo Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM), EU sẽ đánh thuế nhập khẩu hàng hóa mà quá trình sản xuất thải ra lượng khí thải carbon cao, bắt đầu từ xi măng, sắt thép, nhôm, phân bón và điện. Đến năm 2034, thuế sẽ bao gồm tất cả hàng hóa xuất khẩu sang EU.

Tuy nhiên, quy trình quản lý đã bắt đầu vào tháng 10 này, khi các doanh nghiệp giao dịch với EU phải chia sẻ dữ liệu phát thải liên quan đến sản phẩm của họ với các nhà nhập khẩu - một nghĩa vụ mà các nhà phân tích cho rằng sẽ đặt gánh nặng lớn lên các công ty nhỏ hơn. Một số quốc gia giàu có khác bao gồm Anh, Canada, Nhật Bản và Mỹ đang xem xét các loại thuế tương tự. Một số quốc gia nghèo hơn đã chỉ trích CBAM mới, gọi việc áp đặt toàn diện đối với tất cả các đối tác thương mại là phân biệt đối xử.

Mục tiêu chính của thuế biên giới carbon của EU là gì?

Liên minh châu Âu có Hệ thống thương mại phát thải (EU-ETS) dựa trên phương pháp "giao dịch giới hạn", theo đó hệ thống này đặt ra giới hạn về lượng phát thải mà một ngành có thể phát ra và sau đó các công ty trao đổi giấy chứng nhận cho phép phát thải để duy trì trong giới hạn đó. Hệ thống này đặt ra mức giá cho lượng khí thải carbon trong các ngành công nghiệp gây ô nhiễm, khiến việc đầu tư vào sản xuất hiệu quả và nguồn năng lượng sạch trở nên hấp dẫn hơn đối với họ. ETS đã giúp EU cắt giảm khoảng 35% lượng khí thải công nghiệp từ năm 2005 - 2021.

EU hiện đang thắt chặt hơn nữa hệ thống này như một phần của gói "Fit for 55", một loạt luật nhằm đạt được mục tiêu chính về khí hậu là giảm lượng khí thải ít nhất 55% so với mức của năm 1990 vào năm 2030, bao gồm cả thông qua CBAM. CBAM nhằm mục đích ngăn chặn "rò rỉ" khí thải từ EU-ETS, điều này có thể xảy ra nếu hoạt động sản xuất chuyển dịch sang các quốc gia có giá carbon thấp hơn - hoặc không có - hoặc nếu các nhà nhập khẩu EU tìm nguồn hàng hóa rẻ hơn vì họ không phải tính đến các chuyên gia cho biết về chi phí phát thải carbon của họ.

Bằng chứng cho đến nay cho thấy, CBAM và các hệ thống tương tự do các quốc gia khác lên kế hoạch có thể chỉ có tác dụng hạn chế trong việc hạn chế phát thải ở cấp độ toàn cầu.

Theo báo cáo năm 2021 của Hội nghị Liên hợp quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD), vào năm 2015, lượng khí thải carbon từ thương mại quốc tế chiếm khoảng 27% lượng khí thải toàn cầu, nghĩa là hàng hóa và dịch vụ được tiêu thụ ở các quốc gia nơi chúng được sản xuất có tỷ trọng cao hơn nhiều. Do đó, các biện pháp hạn chế khí thải ở cấp quốc gia có thể “đóng vai trò lớn hơn nhiều so với các chính sách thương mại quốc tế”.

Một báo cáo khác của UNCTAD năm 2021 ước tính rằng, với mức giá carbon là 44 USD/tấn, thuế CBAM đối với hàng nhập khẩu sẽ chỉ giảm 0,1% lượng khí thải toàn cầu, trong khi lượng khí thải của EU sẽ giảm 0,9%. Các dự án đánh giá riêng của EU rằng CBAM sẽ giúp giảm 13,8% lượng phát thải của khối vào năm 2030, so với mức của năm 1990 và mức cắt giảm khoảng 0,3% đối với phần còn lại của thế giới.

Thuế biên giới carbon của EU sẽ ảnh hưởng đến các nước khác như thế nào?

CBAM sẽ có tác động tài chính đến các đối tác thương mại của EU trong các lĩnh vực bị áp thuế, đặc biệt là các nước kém phát triển nhất.

Theo Viện Phát triển Bền vững Quốc tế (IISD), điều này là do khối lượng thương mại bị ảnh hưởng tính theo phần trăm tổng sản phẩm quốc nội sẽ lớn hơn đối với một quốc gia nghèo như Mozambique - ở mức trên 5% - so với các đối tác thương mại lớn như Nga, Trung Quốc và Anh. CBAM có thể gây ra hậu quả tiêu cực đối với các quốc gia nghèo hơn về mặt thu nhập, khi khối lượng thương mại giữa các quốc gia EU tăng lên và nằm ngoài khối, UNCTAD cho biết, đồng thời ước tính rằng thu nhập của các nước đang phát triển sẽ giảm tổng cộng 5,86 tỷ USD với mức giá carbon của EU là 44 USD mỗi tấn.

Các nhà phân tích cho biết, tác động đối với các nước đang phát triển có thể tăng lên đáng kể khi CBAM được mở rộng sang nhiều lĩnh vực hơn hoặc nếu các quốc gia phát triển khác đưa ra các biện pháp tương tự. Tuy nhiên, một số quốc gia thực sự có thể được hưởng lợi từ thuế EU - ví dụ, một lượng lớn sản xuất thép của Trung Quốc sạch hơn thép được sản xuất tại EU và xuất khẩu của nước này có thể tăng lên.

CBAM có phù hợp với các quy tắc thương mại toàn cầu không?

Ajay Srivastava, chuyên gia thương mại có trụ sở tại Ấn Độ và là người sáng lập Sáng kiến Nghiên cứu thương mại toàn cầu, cho biết nhiều nước đang phát triển coi CBAM là một tiền lệ xấu khiến các quy định chống chủ nghĩa bảo hộ của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) và các cam kết trong hiệp định thương mại tự do trở nên vô nghĩa. Các bộ trưởng từ nhóm các quốc gia BASIC - Brazil, Nam Phi, Ấn Độ và Trung Quốc - kêu gọi trong tuyên bố năm 2022 về việc tránh "các biện pháp đơn phương và các hành vi phân biệt đối xử, chẳng hạn như thuế biên giới carbon" vì chúng có thể dẫn đến bóp méo thị trường và "làm trầm trọng thêm tình hình" thâm hụt niềm tin” giữa các nước.

Họ kêu gọi sự phản đối thống nhất giữa các quốc gia đang phát triển đối với "bất kỳ sự chuyển giao trách nhiệm (đối với) giảm phát thải không công bằng từ các nước phát triển sang các nước đang phát triển", lưu ý rằng các nước BASIC có chiến lược giảm phát thải và yêu cầu tài chính, tiếp cận công nghệ và thị trường toàn cầu để đưa chúng vào thực tế. Vào tháng 6, Trung Quốc đã đưa ra đề xuất thảo luận đa phương về thuế biên giới carbon tại WTO.

IISD lưu ý rằng, bất kỳ phán quyết nào của WTO về tính hợp pháp của CBAM có thể mất nhiều năm. Ngay cả khi được cho là bất hợp pháp thì cũng sẽ không thay đổi quy trình lập pháp của EU. Khi một biện pháp vi phạm các quy định của WTO, một quốc gia có thể loại bỏ hoặc thay đổi biện pháp đó để tuân thủ - hoặc bồi thường thiệt hại. Trong các trường hợp trước đây, EU đã chọn thanh toán cho các đối tác thương mại - và vốn chính trị mà họ đã đầu tư vào CBAM có thể đồng nghĩa với việc EU sẽ chọn bồi thường thiệt hại một lần nữa.

Tuy nhiên, EU đã tuyên bố rằng thuế carbon đã được thiết kế tuân thủ đầy đủ các quy định của WTO và CBAM sẽ thúc đẩy sản xuất sạch hơn và hiệu quả hơn ở các quốc gia khác.