Kể từ năm 2020 đến nay, một phần do dịch Covid-19 bùng phát và gây hại nghiệm trọng đã làm cản trở mọi hoạt động kinh doanh, sản xuất và lưu thông phân phối, dẫn đến giá cả hàng hóa, đặc biệt là các loại vật tư cần thiết cho sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp leo thang đến mức chóng mặt.

Tiếp đến là chiến sự giữa Nga và Ukraine bùng phát nên kho nhiên liệu xăng dầu và phân bón của thế giới từ Nga cũng bị tắc nghẽn, được thể giá cả vật tư nông nghiệp càng nhảy múa như con ngựa bất kham đã bị mất dây cương. Ví dụ, phân Ure Phú Mỹ tháng 6/2020, giá tại khu vực TP. Hồ chí Minh ở mức 6.200 đ/kg, đến tháng 8/2021 nhảy lên mức 12.500 đ/kg, chưa đầy 1 năm sau đến tháng 5/2022 đã đạt mức 17.800 đ/kg. Chỉ trong vòng 2 năm giá phân Ure đã tăng lên 11.600 đ/kg, tăng 187%.

Đấy là loại phân do Việt nam tự sản xuất được, còn các loại phân phải dùng ngoại tệ để nhập khẩu như DAP, Kali thì mức nhảy vọt còn chóng mặt hơn. So với phân bón thì giá xăng dầu cũng nhảy múa không kém. Ví dụ, giá xăng 92 ngày 8/8/2022 là 102,48 USD/thùng, đến 12/8/2022 nhảy lên 110,19 USD/thùng.

Chỉ cách nhau có 4 ngày, giá xăng vọt lên 7,71 USD/thùng. Đó cũng là một trong những nhân tố làm cho giá phân bón nhảy múa không kìm lại được. Giá vật tư và phân bón tăng không có hồi dừng lại, trong lúc giá cả nông sản trên thị trường hoặc giẩm chân tại chổ, hoặc tăng lên không tương ứng với đà tăng của giá vật tư nông nghiệp. Điều đó khiến cho nông dân phải cân nhắc về quyết định đầu tư trên mảnh đất của họ. Thiết nghĩ đây cũng là điều rất hợp lý.

Tuy vậy, nhìn trong thực tế thì các diện tích đất nông nghiệp hàng năm đều được phủ kín. Ví dụ, diện tích lúa gạo và các cây trồng khác đều tăng, hoặc cây này không tăng thì cây khác tăng. Nếu chỉ lấy diện tích trồng cà phê để xem xét thì, trên phạm vi cả nước diện tích cà phê chưa thấy có hiện tượng bị phá bỏ mà phần lớn đang được tái canh hay thay đổi hệ thống canh tác là từ độc canh chuyển sang xen canh, ví dụ đã có nhiều diện tích cà phê được xen canh với cây ăn quả, như cây sầu riêng, hoặc tiêu hay một vài loại cây hàng năm khác.

Riêng, cây cà phê theo số liệu của Tổng cục Thống kêthì mới chỉ có 10 tháng của năm 2022, cả nước đã xuất được 3,27 tỷ USD, tăng so với cùng kỳ năm 2021 là 33,4% và đang phấn đấu đến cuối năm sẽ đạt doanh số là 3,5 tỷ USD. Nếu đạt được dự tính như vậy thì quả là ngành cà phê của Việt Nam đang tiến lên vững chắc.

Vì so với những năm làm ăn ổn định như 2016-2017, kim ngạch xuất khẩu cũng chỉ đạt mức 3 tỷ USD, còn kém hơn kim ngạch thu được 10 tháng của năm 2022 mang lại. Tuy nhiên, tính toán kinh tế thì lợi nhuận thực của người sản xuất đã bị chia sẻ cùng với các khâu chế biến, bảo quản và xuất khẩu, nên tổng mức thu nhập của người sản xuất cũng chỉ chiếm khoảng 50-60% của tổng giá trị của hạt cà phê mang lại cho họ. Trong số 50-60% này phần thu nhập thuần phụ thuộc vào chi phí đầu tư trong quá trình sản xuất. Nếu đầu tư cao (do giá lao động, xăng dầu, phân bón, thuốc trừ sâu bệnh… cao) thì lợi nhuận thu lại bị giảm xuống. Để biết người trồng cà phê hiện nay có thu được lợi nhuận bao nhiêu ta hảy tính từ thực tế để biết.

Tác giả bài viết này sử dụng số liệu tính toán của tiến sĩ Trương Hồng, nguyên quyền Viện trưởng của Viện Nghiên cứu Nông lâm nghiệp Tây Nguyên làm ví dụ. Bằng số liệu thu thập được từ sản xuất của bà con trồng cà phê tại Đắk Lắk, cuối năm 2021, số liệu được theo dõi và tính toán trên cà phê Vối (Robusta) với nền phân trung bình tính ra nguyên chất là 200 kg N + 100 kg P₂O₅ + 200 kg K₂O/ha, giá phân năm 2021 như đã nêu ở trên, vídụ, Ure Phú Mỹ từ 6.200đ lên 12.500đ, tăng 6.300đ, tăng hơn 2 lần, nên chi phí phân bón đạt mức 25 triệu đồng/ha.

Các chi phí khác bao gồm làm cỏ, tưới nước, thuốc bảo vệ thực vật, tỉa cành, tạo tán, bảo vệ sản phẩm, thu hoạch, phơi sấy, chế biến chiếm 35,5 triệu đồng. Với mức đầu tư này người sản xuất thu được 3 tấn cà phê nhân, với giá cà phê năm 2021 là 38.000 đ/kg đem lại tổng thu là 114 triệu đồng/ha. Nếu tất cả các khâu canh tác đều phải thuê mướn 100% thì người trồng còn thu lại tiền lời được 53,5 triệu đồng/ha. Trong thực tế với cà phê kinh doanh, trừ trường hợp quá neo đơn thì phải thuê mướn gần như toàn bộ. Còn nếu trong hộ có 2-3 lao động thì nhiều khâu trong chuỗi sản xuất là do người trồng đảm nhiệm, cái gọi là lấy công làm lãi, thì thực tế tiền lời còn cao hơn nhiều.

Có biện pháp nào tăng thêm năng suất mà lợi nhuận vẫn hơn mô hình này nữa không? Câu trả lời là có. Lấy kết quả của thí nghiệm do Trung tâm Khuyến nông Khuyến lâm tỉnh Đắk Lắk thực hiện do Công ty Cổ phần Phân bón Bình Điền thiết kế và cung cấp bộ phân bón Đầu Trâu làm trên 5 huyện, thị có điều kiện sinh thái khác nhau để luận giải. Đó là địa điểm tại TP. Buôn Ma Thuột, huyện CưKuin, huyện Krông Pách, Cư Mgar, Krông Năng và huyện EaHleo. Tại mỗi điểm bón phân Đầu Trâu để so sánh với nền phân đối chứng do nông dân tự chọn.

Lấy nền phân Đầu Trâu bón 3 đợt trong 1 vụ là đầu mùa mưa bón 600kg phân Đầu Trâu Tăng Trưởng/ha, giữa mùa mưa bón 750 kg Đầu Trâu NPK 16-16-13+TE và cuối mùa mưa bón 700 kg Đầu Trâu Chắc Hạt/ha. Tổng cộng cả năm bón 2.050 kg 3 loại phân Đầu Trâu/ha, tương đương với chất dinh dưỡng là 346 kgN + 240 kg P₂O₅ + 266 kg K₂O/ha. Bình quân nền phân của nông dân bón các loại phân Ure, SA, kali và kết hợp một số loại phân NPK của các công ty khác, có tổng hàm lượng các chất N-P-K là 390 N + 270 P₂O₅ và 120 K₂O/ha.

Kết quả thí nghiệm, tính bình quân của 5 địa điểm, ở công thức bón phân Đầu Trâu thu được 4.490 kg cà phê còn lô đối chứng của nông dân đạt 3.980 kg/ha. Nền phân Đầu Trâu cho năng suất cao hơn nền phân đối chứng của nông dân là 510 kg/ha. Phân tích nguyên nhân năng suất trong vườn cà phê của nông dân thấp hơn nền phân Đầu Trâu 510 kg cà phê nhân/ha là do bón phân thiếu cân đối.

Bón nhiều chất đạm hơn 44 kg N (tương đương 96 kg Ure) nhưng lại ít phân kali hơn, chỉ có 120 kg so với 266 kg ở nền phân Đầu Trâu, trong lúc cây cà phê yêu cầu kali nhiều hơn để tạo hạt, dẫn đến năng suất cà phê thấp hơn. Như vậy, bù đi bù lại, giả sử rằng tất cả vật tư và công lao động tương đương nhau. Nhưng nền phân Đầu Trâu có năng suất cao hơn 510 kg tức là hơn nửa tấn cà phê nhân. Riêng yếu tố này dù bất cứ hoàn cảnh nào cũng mang lại lợi nhuận cao hơn nền phân đối chứng của nông dân là rất đáng tin cậy. Vậy trong khi giá vật tư, phân bón tăng cao nếu sử dụng phân Đầu Trâu bón cho cà phê vẫn mang lại lợi nhuận cao hơn cho bà con nông dân là điều chắc chắn.