Trong những năm gần đây, giá lương thực tăng cao, tần suất và cường độ ngày càng tăng của lũ lụt, hạn hán và các hiện tượng thời tiết cực đoan khác đã dẫn đến cảnh báo về tình trạng thiếu ngũ cốc đang rình rập, có khả năng gây ra thảm họa cho những nhóm người nghèo nhất và dễ bị tổn thương nhất trên thế giới.

Mặc dù biến đổi khí hậu đặt ra mối đe dọa trung và dài hạn lớn nhất đối với an ninh lương thực toàn cầu, nhưng cuộc xung đột ở Ukraine thường được coi là nguyên nhân trực tiếp của cuộc khủng hoảng đói hiện nay. Chắc chắn là cuộc xung đột đã làm gián đoạn hoạt động xuất khẩu lúa mì của cả Nga và Ukraine, hai trong số những nhà sản xuất hàng đầu thế giới, khiến các mối quan hệ thương mại quan trọng trở nên hỗn loạn. Cho rằng Ukraine và Nga trước đây chiếm hơn 1/4 xuất khẩu lúa mì toàn cầu, các nhà hoạch định chính sách và nhà phân tích cho rằng giá cả tăng vọt vào đầu năm 2022 phần lớn là do tình trạng thiếu hụt nguồn cung do xung đột gây ra.

Nhưng trong khi chỉ số giá lúa mì toàn cầu tăng khoảng 23% trong những tháng sau cuộc xung đột ở Ukraine, giá bắt đầu giảm vào tháng 6 năm 2022. Đến tháng 12, giá đã tăng trở lại mức trước cuộc xung đột. Ngay cả khi được thừa nhận, xu hướng này được cho là nhờ sự thành công của Sáng kiến Ngũ cốc Biển Đen (BSGI), một thỏa thuận do Liên hợp quốc hậu thuẫn nhằm dỡ bỏ lệnh phong tỏa xuất khẩu ngũ cốc của Nga đối với Ukraine. Ngược lại, quyết định rút khỏi thỏa thuận gần đây của Nga đã làm dấy lên lo ngại về những tác động tiềm tàng của nó đối với thương mại ngũ cốc toàn cầu.

Mặc dù vậy, mối quan tâm này là không đáng kể. Đầu tiên, nguồn cung lúa mì toàn cầu (cả tổng sản lượng và số lượng giao dịch) vẫn ổn định kể từ khi bắt đầu xung đột ở Ukraine. Hệ thống Thông tin Thị trường Nông nghiệp, do Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp của Liên hợp quốc quản lý, kết hợp dữ liệu từ Hội đồng Ngũ cốc Quốc tế để đưa ra các ước tính về nguồn cung, sử dụng và thương mại.

Từ tháng 7 năm 2021 đến tháng 6 năm 2022 thời kỳ giá lúa mì đạt đỉnh sản lượng toàn cầu tăng 5 triệu tấn trong khi khối lượng thương mại tăng 3 triệu tấn. So với cùng kỳ, dự trữ tăng nhẹ (3 triệu tấn). Đáng chú ý nhất, tổng nguồn cung lúa mì (sản xuất cộng với dự trữ đầu vụ) đã vượt mức sử dụng tới 275 triệu tấn.

Thặng dư này thách thức câu chuyện phổ biến về sự thiếu hụt toàn cầu. Tương tự, nguồn cung toàn cầu ước tính đã vượt cầu trong khoảng thời gian từ tháng 7 năm 2022 đến tháng 6 năm 2023, cho thấy một xu hướng nhất quán. Thứ hai, chính phủ và các phương tiện truyền thông có xu hướng nhấn mạnh sự thiếu hụt cụ thể trong khu vực trong khi bỏ qua sự gia tăng sản xuất và thương mại ở những nơi khác trên thế giới. Trên thực tế, lúa mì được sản xuất trên toàn cầu, điều đó có nghĩa là sự thiếu hụt ở một khu vực có thể được bù đắp bằng việc tăng sản lượng ở một khu vực khác.

Phần lớn ngũ cốc xuất khẩu của Ukraine không đến được các nước nghèo nhất thế giới. Thay vào đó, 81% trong số 32,9 triệu tấn được xuất khẩu theo Sáng kiến Biển Đen đến các nước có thu nhập cao và thu nhập trung bình cao, chủ yếu là các nước châu Âu như Tây Ban Nha, Ý và Hà Lan, cũng như Trung Quốc và Thổ Nhĩ Kỳ. Các nước có thu nhập thấp nhận được 3% lượng ngũ cốc xuất khẩu của Ukraine và 9% lúa mì của nước này (hầu hết cho Bangladesh). Các quốc gia châu Phi nhập khẩu lương thực chỉ nhận được một phần nhỏ trong số hàng xuất khẩu này, những lo ngại rằng thỏa thuận bị phá vỡ sẽ dẫn đến nạn đói hàng loạt trên khắp lục địa dường như bị nâng cao.

Sáng kiến Ngũ cốc Biển Đen dường như thiên về tạo thuận lợi cho xuất khẩu từ Ukraine hơn là giải quyết nạn đói trên thế giới. Ngoài việc Nga phong tỏa các tuyến đường biển, các tuyến đường bộ của Ukraine đã bị tổn hại bởi các hạn chế nhập khẩu ngầm do các nước Trung và Đông Âu áp đặt như Ba Lan, Bulgaria, Hungary, Slovakia và Romania, nhằm mục đích bảo vệ nông dân địa phương đang gặp khó khăn do ngũ cốc Ukraine có giá cạnh tranh.

Tuy nhiên, sáng kiến này chủ yếu phục vụ lợi ích của những gã khổng lồ kinh doanh nông sản kinh doanh ngũ cốc Ukraine và các nhà tài chính hậu thuẫn cho họ. Mặc dù nạn đói toàn cầu gia tăng trong những năm gần đây, nhưng nguyên nhân không phải do thiếu ngũ cốc.

Thay vào đó, xuất khẩu giảm mạnh, doanh thu ngoại hối giảm, vốn tháo chạy và chi phí trả nợ cao hơn đã làm giảm khả năng nhập khẩu thực phẩm của nhiều quốc gia. Để giải quyết những thách thức này, các nhà hoạch định chính sách toàn cầu phải giảm thiểu các lỗ hổng ngoại hối của các nước nghèo và thực hiện các biện pháp hỗ trợ tăng sản xuất các mặt hàng thực phẩm thiết yếu trong nước và khu vực.