Trò diễn Xuân Phả, xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa là một trong những trò diễn tiêu biểu, có sức hấp dẫn lớn.

Trò diễn Xuân Phả kết tinh nghệ thuật múa cung đình và dân gian

Người dân làng Xuân Phả tin rằng, trò diễn Xuân Phả có từ thế kỷ thứ IX, gắn với tích Thành hoàng làng giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Để báo đáp công ơn của Thành hoàng làng Xuân Phả, nhà vua tổ chức lễ hội ăn mừng tại miếu thờ và phong cho Thành hoàng làng Xuân Phả là Đại Hải Long Vương Hoàng Lang tướng quân. Đồng thời, ban thưởng cho dân làng 5 điệu múa trò: Hoa Lang, Chiêm Thành, Ai Lao, Ngô Quốc và Tú Huần mô phỏng các bộ tộc và các nước lân bang đem đồ tiến cống vua Đinh, vừa tỏ lòng khâm phục vua nước Đại Việt, vừa tỏ mối giao bang hòa hảo.

Trò diễn Xuân Phả là có 3 điệu mà người diễn phải dùng mặt nạ

Độc đáo của trò diễn Xuân Phả là có 3 điệu mà người diễn phải dùng mặt nạ, đó là điệu Chiêm Thành, Hoa Lang và Tú Huần. Trong đó trò Chiêm Thành, áo chúa bằng đậu, áo quân bằng lụa, đều nhuộm đỏ hồng, không thêu thùa hoa văn. Áo phỗng là cổ sòi, cổ xiêm quấn xung quanh mình chúa và quân, quấn khăn vuông đỏ thành hai sừng thẳng đứng trên đầu, ngậm mặt nạ nửa mặt, hình béo mập, mắt bằng lông công... Trò Tú Huần có mũ loóng (bằng tre), mặt nạ gỗ hình bà cố, mặt nạ mẹ và mười người con xếp thứ tự từ nhỏ đến lớn.

Trong khi đó, trò Hoa Lang tượng trưng cho người Cao Ly xưa tiến cống, với các nhân vật ông, cháu, mế nàng và mười quân. Trang phục gồm áo dài, đầu đội mũ cao da bò, tay trái cầm quạt, tay phải mái chèo, đeo mặt nạ cũng làm bằng da bò phết sơn trắng, mắt có lông công. Mũ chúa được chạm rồng, chạm mặt nguyệt ở mũ quân. Lời hát thể hiện tình bang giao, bên cạnh đó, trang phục với màu sắc và hoa văn bắt mắt, xuất hiện biểu tượng linh vật tượng trưng cho phẩm cấp quan lại phong kiến, cũng là tín hiệu của yếu tố cung đình trong trò diễn.

Thông qua những trò diễn Xuân Phả, điệu múa nhà vua muốn nhân dân Xuân Phả phải biết đoàn kết, cùng nhau làm ăn lao động sản xuất... Điển hình, điệu múa Hoa Lang người múa dùng những cái quạt, múa những động tác như là tung hoa, thể hiện sự vui mừng. Cùng với đó, người múa sử dụng những bài chèo thể hiện cuộc sống, làm ăn kiếm sống bằng đường sông nước. Hay điệu Tú Huần thể hiện cuộc sống sinh hoạt trong một gia đình, có nhiều thế hệ gồm bà cố, có mẹ và có con... nhằm bảo ban con cháu phải biết sống kính trên, nhường dưới, đoàn kết trong gia đình.

Các vũ công nam có những động tác phóng khoáng, tay chân mở rộng

Đặc trưng ở trò diễn Xuân Phả là các vũ công nam có những động tác phóng khoáng, tay chân mở rộng, khỏe, thể hiện “trong nhu có cương, trong cương có nhu” với nhiều động tác múa, đội hình múa, làm tôn nên sắc thái văn hóa lúa nước, vẻ duyên dáng, tinh tế, kín đáo nhưng cũng rất mạnh mẽ của người Việt.

Những người nông dân chân lấm tay bùn được hóa thân thành những hình tượng nghệ thuật đặc sắc

Những trò diễn Xuân Phả được những người nông dân bước chân khỏi ruộng đồng, tạm rũ bùn đất, rơm rạ khoác lên tấm áo con trò và hóa thân thành những hình tượng nghệ thuật đặc sắc. Dưới sân đình, trong đêm trăng, khi mùa màng vừa qua lúc bộn bề, người ta lại say sưa nhảy múa theo nhịp trống, phách và đắm mình trong những ca từ, giai điệu dẫu dân dã, chất phác nhưng cũng chất chứa đầy ắp những tâm sự, những khát khao.

Trải qua nhiều thế kỷ tồn tại, hệ thống trò diễn Xuân Phả đã dần hoàn thiện về kỹ thuật, trang phục, đạo cụ, âm nhạc và lời ca. Đặc biệt, các điệu múa và lời hát cổ vẫn được gìn giữ nguyên vẹn, không có sự pha trộn. Đây là những yếu tố tạo nên sức sống và sự hấp dẫn riêng có của trò diễn, được truyền nối từ thế hệ này sang thế hệ khác và thể hiện được sắc thái văn hóa, tinh thần riêng của người dân làng Xuân Phả trong suốt tiến trình lịch sử tồn tại và phát triển cùng vùng đất cổ Thọ Xuân.

Những điệu múa, trò diễn đó là cuộc sống của cư dân vùng Xuân Phả được kết tinh thành nghệ thuật. Bởi vậy, trò Xuân Phả không chỉ là nghệ thuật dân gian mà còn là trí tuệ dân gian đã lắng đọng trong bản hòa tấu của thanh âm, vần điệu, ca từ, của các động tác lúc mềm mại, uyển chuyển, khi mạnh mẽ, phóng khoáng, cương - nhu hài hòa. Trò Xuân Phả với những quy cách truyền thừa và gốc rễ tinh thần đã ngấm vào máu thịt người Xuân Phả và là nơi gửi gắm ước mơ về cuộc sống bình yên, hạnh phúc; hay ẩn chứa cả khát vọng vươn lên không ngừng, khát vọng về một quốc gia hùng cường, đủ sức đương đầu với các thế lực ngoại bang luôn lăm le xâm phạm.

Trò diễn Xuân Phả đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2016

Với những giá trị đặc sắc, độc đáo ấy, trò diễn Xuân Phả đã vượt khỏi không gian của một làng để có mặt ở nhiều sự kiện văn hóa lớn của tỉnh Thanh Hóa và trong cả nước. Đặc biệt, ngày 16/9/2016, trò diễn Xuân Phả đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Trở thành di sản phi vật thể cấp quốc gia, đó là sự vinh danh cao quý, góp phần khẳng định vị thế và giá trị của trò diễn Xuân Phả trong đời sống cộng đồng. Bởi di sản này không chỉ là báu vật văn hóa xứ Thanh, mà đã trở thành viên ngọc quý trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc.