Một tư liệu rất quý liên quan đến ngày Quốc khánh 2/9 còn giữ lại được là các số báo Độc Lập- cơ quan tuyên truyền, tranh đấu và nghị luận của Việt Nam Dân chủ Đảng trong Mặt trận Việt Minh ra những ngày đầu tháng 9/1945.

Trên tờ báo ra ngày 4/9/1945, báo đăng ngay trước manchette thông điệp “Hoàn toàn độc lập”. Đồng thời, tường thuật không khí ngày Độc lập 2/9/1945 với tiêu đề “Ngày Độc-lập đã thu hút 50 vạn dân thành phố Hà Nội quanh vườn hoa Ba-đình” cùng danh sách Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà do Chủ tịch Hồ Chí Minh là Chủ tịch. Bài báo nhấn mạnh việc “Chủ tịch Hồ-Chí-Minh bá cáo cùng quốc dân và thế giới rằng nước Việt-nam từ đây đã thoát ách đô hộ của đế quốc Pháp, Nhật, đã thành một nước độc lập trên nền tảng dân chủ cộng hoà và tỏ ý cương quyết giữ vững nền độc lập ấy”.

Báo Độc Lập ra ngày 4/9/1945, một trong những tờ báo đầu tiên tường thuật ngày Độc lập 2/9/1945. (Ảnh do nhà sưu tầm báo chí Nguyễn Phi Dũng cung cấp)

Theo chúng tôi được biết, đây có thể là tờ báo sớm nhất tường thuật không khí ngày Độc lập 2/9/1945. Bài tường thuật tuy ngắn song đã cung cấp một chi tiết rất đáng chú ý mà không thấy các báo chí đương thời nhắc đến là việc “suốt cuộc mít tinh, nhiều chiếc phi cơ Mỹ bay sà xuống để chụp ảnh”.

Máy bay Tia chớp P-38 cùng loại với các máy bay đã bay tại quảng trường Ba Đình trong ngày Lễ Độc lập 2/9/1945 (Ảnh: Internet)

Về thông tin này, sử gia Mỹ chuyên về Việt Nam David G. Marr, trong bài viết “Tuyên ngôn Độc lập của Hồ Chí Minh” (Hồ Chí Minh’s Independence Declaration) năm 1995 đã cho biết chi tiết hơn theo đó: “Vào một thời điểm nào đó giữa buổi lễ lúc chiều, hai chiếc Tia chớp (Lightning) P-38 của Mỹ sà xuống thấp ngay trên đám đông”.

Báo Độc Lập ra ngày 7/9/1945 đăng toàn văn bản Tuyên ngôn Độc lập do Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc tại quảng trường Ba Đình ngày 2/9/1945

Đặc biệt, số báo Độc Lập ra ngày 7/9/1945 đăng chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng toàn văn bản Tuyên ngôn Độc lập được Người đọc ngày 2/9/1945. Ngay trên trang nhất cũng đăng thông điệp "Đồng bào hãy tham gia nhiệt liệt TUẦN LỄ VÀNG".

Cũng với chủ đề kỷ niệm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9, trên tờ “Sự thật” của Hội Nghiên cứu chủ nghĩa Các Mác Đông Dương (lúc này Đảng ta đã tuyên bố rút vào bí mật và hoạt động dưới danh nghĩa tên gọi này) số ra ngày 19/8/1949 đã đăng Lời kêu gọi của Hồ Chủ tịch nhân ngày kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám và ngày Độc lập 2 tháng 9.

Lời kêu gọi của Hồ Chủ tịch trên báo Sự Thật ngày 19/8/1949

Lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh bên cạnh việc nhấn mạnh những nhiệm vụ cấp bách lúc bấy giờ đã chỉ rõ: “Ngày trước, với xương máu của chiến sĩ và sức đoàn kết của đồng bào mà chúng ta tranh được độc lập. Thì ngày nay, cũng với xương máu của chiến sĩ và sức đoàn kết của đồng bào mà chúng ta kháng chiến để giữ vững nền độc lập”. Người khẳng định: “Kháng chiến nhất định thắng lợi” và nhắc nhở đội ngũ cán bộ phải thi đua thực hiện khẩu hiệu: “Cần, Kiệm, Liêm, Chính, Chí công vô tư”.

Lần đầu tiên ngày 2/9/1945 được gọi là ngày Quốc khánh trên báo Sự Thật của Đảng ngày 19/8/1950

Trên báo Sự thật số ra ngày 19/8/1950 đã đăng Lời kêu gọi của Hồ Chủ tịch vào dịp kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh độc lập 1950. Điểm đáng chú ý ở đây là lần đầu tiên, ngày Độc lập 2/9/1945 được Chủ tịch Hồ Chí Minh định danh là ngày Quốc khánh của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Một nhận định quan trọng được nêu ra trong Lời kêu gọi này của Hồ Chủ tịch là thực dân Pháp đã kiệt quệ không thể kéo dài chiến tranh nữa, nếu không có Mỹ giúp. Đồng thời, Lời kêu gọi chỉ rõ một thế lực mới trực tiếp can thiệp vào Việt Nam là Mỹ.

Trên báo Nhân Dân số 23 ra ngày 2/9/1951, lần đầu tiên báo Đảng đăng thông tin kỷ niệm ngày Quốc khánh 2/9. Trang nhất của số báo đăng trang trọng lời của Hồ Chủ tịch về nhiệm vụ cách mạng lúc bấy giờ, đồng thời ra xã luận với nhan đề “Kỷ niệm lần thứ 6 thành lập nước Cộng hoà Dân chủ Việt Nam”.

Lần đầu tiên báo Nhân Dân đăng về kỷ niệm ngày Quốc khánh 2/9/1945

Xã luận có đoạn: “Ngày 2 tháng 9 là một ngày vĩ đại trong lịch sử dân tộc Việt-nam. Đó cũng là một ngày quan trọng trong lịch sử phong trào giải phóng của các dân tộc thuộc địa và nửa thuộc địa. Ngày ấy, chế độ cộng hoà dân chủ nhân dân thành lập đầu tiên ở một nước Đông- Nam Á, một nước nông nghiệp và thuộc địa, nhân dân sống hàng nghìn năm dưới chế độ phong kiến và gần một trăm năm dưới ách thực dân”.

Cũng trên trang nhất, báo đăng trang trọng tranh chân dung Hồ Chủ tịch cùng cả nước muôn người như một chiến đấu, lao động và dựng xây nước Việt Nam mới.

Báo Nhân Dân số 132 từ ngày 26/8 đến 31/8/1953 và số 133 từ 1/9 đến 5/9/1953 đăng Lời kêu gọi của Hồ Chủ tịch trong dịp kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám và ngày Độc lập, cùng đó đăng bài, tin cả nước học tập Lời kêu gọi của Người để góp phần đoàn kết toàn dân, nhận rõ tình hình trong nước và quốc tế để đẩy mạnh kháng chiến giành thắng lợi vẻ vang. Báo cũng đăng danh sách khen thưởng của Hồ Chủ tịch và Chính phủ trong dịp Quốc khánh cho nhiều chiến sĩ, cán bộ, đồng bào và đơn vị.

Báo Hình ảnh Việt Nam tháng 12/1955 tường thuật “Ngày Quốc khánh 2-9-1955 tại thủ đô Hà-Nội" với việc đăng Lời Hồ Chủ tịch trong buổi lễ mừng Quốc khánh cùng phóng sự ảnh buổi lễ với các đơn vị diễu binh của Quân đội nhân dân Việt Nam và diễu hành của các khối quần chúng trên quảng trường Ba Đình. Báo Hình ảnh Việt Nam cho biết: “Trên quảng trường Ba Đình, 17 vạn nhân dân tiến theo quân đội của mình biểu dương lực lượng đoàn kết chào mừng Quốc khánh. Ngoài ra còn có 15 vạn nhân dân ở một số đường phố tham dự ngày lễ lớn ở thủ đô”.

Báo Hình ảnh Việt Nam tháng 12/1955 tường thuật không khí kỷ niệm 10 năm ngày Quốc khánh 2/9 (Ảnh trong bài do nhà sưu tầm báo chí Nguyễn Phi Dũng cung cấp)

Lời kêu gọi của Hồ Chủ tịch tại buổi lễ có đoạn: “Cách đây 10 năm, cũng ngày hôm nay và ở chỗ này, nước Việt-nam dân chủ cộng hoà đã tuyên bố thành lập. Ngày hôm nay là ngày vẻ vang của nhân dân Việt-nam ta, mà cũng là ngày vui mừng chung của các dân tộc bị áp bức và của nhân dân thế giới yêu chuộng hoà bình”.

Có thể thấy, tinh thần của Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 qua việc điểm lại một số tư liệu lưu trữ đã được các cơ quan báo chí của cả nước tường thuật kịp thời, trang trọng cùng với những chỉ đạo quan trọng của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng, Chính phủ, góp phần động viên đồng bào, chiến sĩ thực hiện thắng lợi những nhiệm vụ cách mạng vẻ vang.