Người dân xem đó là báu vật linh thiêng, mang lại sự bình an cho một năm mới. Đền Trầm Lâm đóng tại xóm Phú Thành, xã Phú Gia, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh vẫn được người dân muôn phương gọi bằng tên dân gian là miếu Trăm Năm.

Đền được bắt đầu từ cổng Tam Quan với hệ thống tường dài nối với nhau qua nhà quan tả, hữu với 2 cột nanh. Toàn bộ được xây bằng gạch, đá, vôi, vữa. Phía trên cột nanh có 2 con Nghê đang đứng chầu. Ba mặt cột có trang trí họa tiết rồng phượng và các câu đối.

Giếng nước hình bán nguyệt trước cửa đền

Di tích đền Trầm Lâm được xây dựng theo hướng Nam, với kiểu nhà gỗ, trước đây đền được lợp bằng lá cọ. Sau này khi tôn tạo lại, người ta đã thay bằng mái ngói. Điều đặc biệt nhất ở ngôi đền này là một giếng nước hình bán nguyệt. Tương truyền rằng, nước ở trong hồ một năm có 4 mùa thì nước giếng có 4 sắc. Mùa xuân nước xanh, mùa hạ nước hồng, mùa thu nước trắng và mùa đông nước đen.

Cụ Trần Văn Nhung (99 tuổi, trú tại thôn Hòa Nhượng, xã Phú Gia), là người đang đảm đương chức vụ cố đạo chủ, trông coi bảo vật vua Hàm Nghi ban tặng. Những ngày đầu năm mới Quý Mão, Cụ Nhung kể lại cho chúng tôi nghe những câu chuyện lưu truyền nhiều huyền tích về báu vật vua Hàm Nghi ban tặng và những bí ẩn tại ngôi đền này.

Theo sử sách ghi lại, vào năm 1885, kinh thành Huế thất thủ, tướng Tôn Thất Thuyết đưa vua Hàm Nghi (lúc ấy mới 14 tuổi) đi ra vùng núi phía Bắc lánh nạn. Khi đến xã Phú Gia, vua Hàm Nghi dừng chân, lập căn cứ địa Sơn Phòng và ban bố hịch Cần Vương kêu gọi nhân dân tiếp tục chống Pháp.

Tại đây, vua đã giao cho tướng Tôn Thất Thuyết làm lễ bài yết tại đền Trầm Lâm và đền Công Đồng. Tối đến vua không vào thành mà ngủ ngay tại đền. Nhà vua vừa chợp mắt, trong giấc mơ, một vị tiên nữ trong bộ trang phục màu xanh hiện ra, báo mộng “Bọn bạch quỷ (thực dân Pháp) đang đưa quân vây ráp, nhà vua cần phải định liệu, nếu ở lại thì sát dân”.

Hai con voi bằng vàng, một con nặng 27 đồng cân và 17 đồng cân là một trong những báu vật linh thiêng được cất giữ tại đây.

Tỉnh mộng, nhà vua đã triệu họp quân thần, bàn giao cho tướng Tôn Thất Thuyết làm lễ tạ ơn thần và dâng nhiều báu vật, sắc phong cho các vị thần thờ tại đền, gồm: hai con voi vàng (một con nặng 27 đồng cân, một con nặng 17 đồng cân - mỗi đồng cân tương đương một chỉ vàng), một con voi đồng, một con nghê, hai thanh bảo kiếm cùng tám bộ áo mũ triều thần, hơn 40 sắc phong…

Sau đó theo lời báo mộng, vua cùng quân thần rút lui vào vùng rừng núi ở Quảng Bình và thoát nạn. Hơn 100 năm qua, trải qua nhiều biến cố lịch sử nhưng người dân làng Phú Gia vẫn truyền tay nhau giữ gìn các báu vật linh thiêng mà vua Hàm Nghi ban.

Báu vật được cố đạo chủ cất giữ cất thận. Nơi cất giữ không được bất cứ người nào biết

Câu chuyện về ngôi đền Trầm Lâm "cứu" vua Hàm Nghi trong thời chống Pháp và những vật vua ban cho ngôi đền, được người dân nơi đây thay nhau giữ gìn, xem đó là vật thiêng liêng, đem lại may mắn cho dân làng. Hiện, xã Phú Gia được xem là "bảo tàng lịch sử" khi đang còn lưu giữ rất nhiều bảo vật nhà vua ban tặng.

Ông Trần Văn Tuân - Phó Chủ tịch UBND xã Phú Gia - cho biết, người dân bảo tồn vật báu bằng cách thay nhau canh giữ, người được canh giữ báu vật gọi là cố đạo chủ. Hàng năm, vào mồng 7 tháng Giêng âm lịch, người dân xã Phú Gia sẽ tổ chức rước sắc phong đến nhà Cố đạo chủ mới.

Người được chọn làm cố đạo chủ cất giữ báu vật phải đầy đủ các yếu tố do dân làng bầu chọn

Việc tuyển cố đạo chủ mới cũng rất khắt khe, yêu cầu phải là người liêm khiết, cẩn trọng, chất phác, gia đình văn hóa, phải sống thọ cả ông và bà… Ngoài ra, người canh giữ báu vật không chỉ là được dân làng bầu chọn mà cần phải được sự "đồng ý" của các vị thần linh.

Trải qua hơn một thế kỷ, đã có hơn 50 vị cao niên trong làng được thần linh "ủy thác" trao chức cố đạo chủ. Hiện, người được tín nhiệm làm cố đạo chủ là cụ Trần Văn Nhung. Đây cũng là lần thứ 13 cụ vinh dự được nhận nhiệm vụ thiêng liêng, tự hào này.

"Các bảo vật rất linh thiêng, dù từng trải qua nhiều biến cố thất lạc, nhưng cuối cùng vẫn trở về với dân làng Phú Gia. Được phong làm cố đạo chủ là một vinh dự lớn. Từ việc gìn giữ các bảo vật, tôi luôn răn dạy con cháu phải luôn biết sống có tâm, trung thực", cụ Nhung nói.

Hàng năm cứ đến mùng 7 tháng Giêng Âm lịch, người dân và các cụ cao niên trong xã Phú Gia sẽ tập trung tổ chức kiểm tra báu vật nhà vua ban tặng. Theo lệ làng thì sau 2 năm canh giữ báu vật sẽ tuyển cố đạo chủ mới để thay thế. Các hiện vật nhà vua tặng sẽ được tổ chức rước đến nhà cố đạo chủ mới, người này phải bảo quản, canh giữ không được làm thất lạc.