CôngThương -  Tuy nhiên, với người tiêu dùng thì quan trọng nhất là khi nào thì họ sẽ hưởng dịch vụ điện với chất lượng tốt nhất, giá thành hợp lý nhất?

Phát triển thị trường điện cạnh tranh là tất yếu 

Theo Cục Điều tiết điện lực (ERVA), khi thị trường phát điện cạnh tranh chính thức vận hành sẽ có 90%-95% sản lượng điện được thanh toán theo hợp đồng đã được ký trước đây (tỉ lệ này sẽ được giảm dần qua các năm tiếp theo nhưng không thấp hơn 60%). Phần còn lại sẽ thanh toán theo giá thị trường ở thời điểm giao ngay. Trên cơ sở giá chào của các nhà máy điện, Công ty Mua bán điện sẽ mua điện từ giá thấp đến giá cao.

Nhiều chuyên gia cho rằng, với tình hình thực tế hiện nay, rất khó có được giá điện chào bán một cách hợp lý nhất. Tại sao như vậy?

Theo Bộ Công Thương, kết qủa vận hành thử nghiệm trong năm 2011 cho thấy, chỉ duy nhất có tháng 12/2011 và tháng 1/2012 là các nhà máy chào giá thấp hơn giá ký kết theo hợp đồng, còn lại đều chào giá cao hơn hợp đồng. Theo lý giải của Bộ Công Thương thì nguyên nhân chào giá cao là do các doanh nghiệp sản xuất điện gặp khó khăn về tài chính, nhân lực. Tuy nhiên, các doanh nghiệp sản xuất điện lại cho rằng, nguyên nhân chủ yếu là do giá điện ký kết trước đây chưa đáp ứng được thực tế, họ luôn phải ký hợp đồng dưới giá thành.

Được biết, để chuẩn bị cho thị trường phát điện cạnh tranh chính thức, Bộ Công thương đã chỉ đạo EVN, PVN, Vinacomin cùng các nhà máy trong và ngoài ngành điện chuyển đổi hợp đồng đã ký trước đây sang hợp đồng mới. Ngoài ra, giá điện mua sẽ tăng 5% đối với các nhà máy sản xuất điện dưới 30 MW. Riêng với các nhà máy trên 30 MW sẽ có những điều chỉnh phù hợp sau.

Rõ ràng, trong giao dịch mua bán điện hiện nay  không có chuyện “thuận mua vừa bán” mà phụ thuộc vào quyết định của EVN. Đơn giản là hiện nay EVN không chỉ chiếm trên 60% tổng công suất nguồn toàn hệ thống mà còn nắm giữ toàn bộ hệ thống truyền tải và công ty mua bán điện duy nhất. Vì vậy, các doanh nghiệp sản xuất nếu không chấp nhận bán điện cho EVN thì cũng chẳng bán được cho ai.

Cần khẩn trương cải cách hệ thống giá điện

Sau nhiều lần điều chỉnh, đến nay giá bán lẻ điện bình quân (kể cả thuế VAT) là 1.434 đ/kWh (tương đương 7Uscent/kWh). Thực tế, giá điện này vẫn chưa đáp ứng được 3 mục tiêu: hiệu quả kinh tế, an toàn tài chính, công bằng xã hội.

Về lý thuyết, việc xây dựng giá bán điện phải được xác định trên cơ sở giá thành sản xuất, truyền tải, phân phối và lợi nhuận hợp lý cho doanh nghiệp. Trong đó, quan trọng nhất là giá bán lẻ bình quân và biểu giá bán lẻ cho các khách hàng trực tiếp dùng điện.

Tuy nhiên, đặc thù của sản phẩm điện lại được tạo ra từ các loại hình nhà máy khác nhau (thủy điện, nhiệt điện...) với giá nhiên liệu đầu vào, độ khấu hao, thời gian vận hành khác nhau nên giá thành sản xuất điện cũng khác nhau. Đó là chưa kể chính sách giá nhiên liệu g            iữa các nhà máy của EVN và ngoài EVN cũng khác nhau. Vì vậy, việc xây dựng giá điện đảm bảo hợp lý cho cả người bán và người mua là không đơn giản.

Đặc biệt, phương pháp xây dựng biểu giá điện hiện nay lại chủ yếu dựa trên chi phí thống kê hạch toán giá thành của EVN với mục đích bù lỗ. Việc điều chỉnh giá điện cũng chỉ mới chú ý đến các yếu tố làm tăng giá điện mà chưa quan tâm đến các yếu tố giảm giá điện (mùa mưa, tăng công suất các nhà máy thuỷ điện, giảm tổn thất…).

Ngoài ra, dư luận còn lo ngại nếu để EVN xây dựng giá mua bán điện trong tình trạng "một mình một chợ”, "trăm kẻ bán một người mua” như hiện nay là không hợp lý. Theo các chuyên gia, cùng với việc cải cách giá điện, Chính phủ cần có cơ chế thanh tra giám sát giá bán điện. Đồng thời, chỉ đạo sát sao chương trình tiết kiệm điện để giảm hệ số đàn hồi xuống 1,5 (năm 2015) và xuồng 1 (năm 2020). EVN cũng phải giảm tổn thất từ 11% hiện nay xuống 7-8% (năm 2015) để giảm áp lực xây dựng nhà máy điện.

Có nên đẩy nhanh lộ trình?

Theo lộ trình, thị trường điện Việt Nam sẽ phát triển theo 3 cấp độ: Thị trường phát điện cạnh tranh (giai đoạn 2005-2014); Thị trường bán buôn cạnh tranh (giai đoạn 2014-2022); Thị trường bán lẻ cạnh tranh (giai đoạn sau năm 2022)

Trong phiên chất vấn Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng tại kỳ họp thứ 3 Quốc hội khóa XIII vừa qua, nhiều đại biểu cho rằng, đến năm 2022 Việt Nam mới có được thị trường điện cạnh tranh hoàn chỉnh là quá dài. Điều này sẽ tạo cơ hội cho cơ chế độc quyền tiếp tục tồn tại và sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế đất nước. Vì vậy, Chính phủ cần nghiên cứu đẩy nhanh lộ trình.

Mặt khác, mô hình ngành điện hiện nay không còn phù hợp với phát triển thị trường điện cạnh tranh bởi ưu thế độc quyền của EVN đang quá lớn. Vì vậy, thực hiện thị trường điện cần gắn liền với tái cơ cấu ngành điện để xóa bỏ độc quyền. Cụ thể, nhanh chóng đưa các GENCO độc lập với EVN; Thành lập 5 công ty mua bán điện ở 5 khu vực (miền Bắc, miền Trung, miền Nam, Hà Nội, TP HCM) trực thuộc Chính phủ hoặc Bộ Tài chính để tạo thế cạnh tranh cho cả bên  bán và bên mua; Đưa A0 và NPT về Bộ Công Thương quản  sự khách quan, công bằng trong việc điều độ và truyền tải. Bản thân EVN chỉ nên quản lý lĩnh  vực phân phối và một số nhà máy phát điện có tính chiến lược đa mục tiêu để giúp Chính phủ giải quyết các vấn đề xã hội. Khi thị trường bán lẻ điện cạnh tranh chính thức vận hành thì việc bán điện sẽ thực hiện thẳng từ công ty mua bán điện sang công ty điện lực đến khách hàng. 

Khánh Chi