Tộc người Đan Lai ở xã Môn Sơn, huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An vốn được biết đến là tộc người “ngủ ngồi”. Lâu nay, người Đan Lai trú ngụ trong vùng lõi Vườn quốc gia Pù Mát, giáp biên giới Việt – Lào.

“Kéo” người Đan Lai ra khỏi rừng

Đói nghèo bủa vây, hôn nhân cận huyết thống kéo dài nhiều năm khiến tộc người Đan Lai ở huyện Con Cuông (huyện miền núi Nghệ An) đứng trước nguy cơ suy vong giống nòi. Một đề án “giải cứu” tộc người có tục ngủ ngồi ở vùng lõi vườn quốc gia Pù Mát đã được thực hiện.

Cuộc sống người Đan Lai ở huyện Con Cuông vẫn còn rất nhiều khó khăn

Từ năm 2001, đánh dấu một bước ngoặt với tộc người Đan Lai khi tỉnh Nghệ An có chủ trương di dời 36 hộ dân ra khỏi rừng sâu, đến định cư vùng gần trung tâm xã. Đó là cuộc di cư “lịch sử” của tộc người này. Họ được định cư tại 2 bản Tân Sơn và Cửa Rào, thuộc xã Môn Sơn.

Tuy nhiên, phải đến năm 2006, khi Chính phủ phê duyệt Đề án bảo tồn, phát triển bền vững tộc người Đan Lai tại vùng lõi vườn quốc gia Pù Mát thì đó mới là một cuộc “giải cứu” thực sự khi đặt mục tiêu 146 hộ gia đình tộc người Đan Lai ở hai bản Búng và Cò Phạt sẽ được di dời ra khỏi rừng sâu. 30 hộ còn lại ở lại bản Cò Phạt nhưng sẽ được đầu tư hạ tầng điện, đường, trường, trạm… để làm điểm du lịch sinh thái.

Ông Lương Viết Tùng - Trưởng phòng dân tộc huyện Con Cuông cho hay: "Ngay khi đề án có hiệu lực, 42 hộ dân Đan Lai đầu tiên đã được đưa ra khỏi rừng, đến nơi ở mới tại bản tái định cư Thạch Sơn thuộc xã Thạch Ngàn, cách chỗ ở cũ khoảng 60 km. Tại đây, người dân được xây nhà, cấp ruộng nước, đất rừng và được trợ cấp gạo ăn trong một năm. Còn tại bản Bá Hạ cũng thuộc xã Thạch Ngàn, mãi đến năm 2017 mới tổ chức di dân và đến nay đã có 35 hộ người Đan Lai, ở thành cụm một dân cư trong bản Bá Hạ".

Chủ tịch UBND xã Thạch Ngàn huyện Con Cuông Lô Thanh Huấn còn nhớ mãi thời điểm đi vào vùng lõi vườn quốc gia Pù Mát để vận động dân Đan Lai ra ngoài định cư. “Năm 2016, khi đó tôi còn là phó chủ tịch xã, nằm trong đoàn đi vận động. Vào đến nơi, chúng tôi thấy cuộc sống người Đan lai quá khó khăn. Nhà tạm bợ và lụp xụp, đất sản xuất không có, cuộc sống chủ yếu dựa vào thiên nhiên”, ông Huấn nhớ lại.

Đến năm 2012, những hộ dân còn lại chưa ra được khỏi rừng nhưng cũng được “giải cứu”, đó là khi con đường chạy vắt vẻo qua các sườn núi được mở thông suốt từ trung tâm xã Môn Sơn chạy qua Cò Phạt và vào tận bản Búng. 4 cây cầu treo qua suối được xây dựng xong, phá thế cô lập hàng trăm năm nay của họ với thế giới bên ngoài. Rồi năm 2018, một bước ngoặt làm thay đổi cuộc sống người dân nơi đây khi họ bắt đầu có điện lưới, rồi sóng điện thoại.

Ông Ngân Văn Trường, Phó chủ tịch UBND xã Môn Sơn chia sẻ: Một thời gian, việc vận động người dân Đan Lai đến định cư ở vùng khác luôn được chính quyền xã, huyện thực hiện thường xuyên. Đó là cách duy nhất để nâng cao đời sống, dân trí, bảo tồn tốt hơn cho tộc người này. Tuy nhiên, tập quán và thói quen của họ thích ở trong rừng sâu. Hơn nữa, nguồn vốn thực hiện đề án thiếu nên vẫn còn nhiều hộ dân chưa thể di dời theo như kế hoạch ban đầu đặt ra.

Vì cuộc sống mới của người Đan Lai

Ngoài việc thực hiện di dời, bố trí tái định cư để “kéo” người dân Đan Lai ra khỏi rừng thì việc tổ chức, ổn định sản xuất, đời sống cho người dân ở vùng lõi vườn quốc gia Pù Mát cũng như ở các điểm tái định đặc biệt được quan tâm.

Với những hộ dân đã được di dời tái định cư, được hỗ trợ lương thực trong một năm, được hỗ trợ tiền di chuyển, được xây dựng nhà ở và chia đất sản xuất. Từng bước để người dân tái định cư ổn định cuộc sống, nhiều chính sách về hỗ trợ con giống, phân bón, vật nuôi, nông cụ sản xuất đã được thực hiện. Các cấp ngành cũng đã tổ chức nhiều lớp khuyến nông, khuyến lâm, kĩ thuật sản xuất chăn nuôi tại các bản tái định cư để người dân được tham gia.

Người dân Đan Lai tái định cư tại bản Cửa Rào xã Môn Sơn đã biết chăn nuôi trâu bò, dê, gà lợn...

Bí thư bản Cửa Rào, xã Môn Sơn ông Nguyễn Văn Dần chia sẻ với chúng tôi, quá trình tập huấn, hỗ trợ kĩ thuật chăn nuôi và trồng trọt; huyện và xã đã vận động bà con tham gia đầy đủ.

Với những hộ Đan Lai còn ở vùng lõi vườn quốc gia Pù Mát, việc đầu tư, hỗ trợ để người dân thoát khỏi hôn nhân cận huyết, thất học, đói nghèo… cũng được nhiều cấp, ngành quan tâm. Ngoài hỗ trợ giống, cây con, dụng cụ sản xuất, nhu yếu phẩm… vườn quốc gia Pù Mát đã tạo sinh kế cho người bản địa bằng hình thức giao khoán bảo vệ rừng. Từ năm 2013-2017, đã có 834 lượt hộ đồng bào Đan Lai tại bản Búng và Cò Phạt nhận khoán hơn 18.323 lượt ha. Bên cạnh đó, các công trình được giao thông nối trung tâm xã Môn Sơn vào hai bản và đường nội bản, hệ thống cấp nước sạch, phòng khám quân dân y kết hợp cũng đã được Bộ chỉ huy bộ đội biên phòng Nghệ An thực hiện.

Những năm qua, việc bảo tồn và phát triển văn hóa, xã hội đối với tộc người Đan Lai đã là hoạt động mang tính “kế sách” lâu bền. Con, em Đan Lai trong vùng lõi vườn quốc gia Pù Mát đã được vận động ra các trường trung tâm xã, huyện để học nhằm tạo nguồn lâu dài và hướng nghiệp về sau phục vụ địa phương thôn bản. Phòng khám quân dân y kết hợp tại hai bản Búng và Cò Phạt đã có nhiều chương trình và định kỳ trong việc tuyên truyền sức khỏe sinh sản, phòng chống bệnh sốt rét, ăn ngủ hợp vệ sinh, nuôi nhốt gia súc và gia cầm xa khu dân cư, sử dụng nước hợp vệ sinh…

Chia sẻ với phóng viên, ông Hoàng Sỹ Kiện, Chủ tịch UBND huyện Con Cuông cho hay "Huyện rất trăn trở trước hiện thực cuộc sống thiếu thốn, khó khăn, vất vả của người Đan Lai ở vùng lõi vườn quốc gia Pù Mát. Nhưng để triển khai các dự án, kế hoạch, chủ trương dành cho việc bảo tồn, phát triển bền vững tộc người này thì phải trông chờ rất nhiều vào ngân sách cấp trên".

Đến nay có 82 hộ chưa được di dời đến điểm tái định cư mới. Theo nguyên tắc phải đưa cho được 146 hộ đồng bào Đan Lai ra khỏi vùng lõi VQG là tiêu chí cứng thì nhiệm vụ chưa được hoàn thành.

Nguyên nhân được Huyện Con Cuông đưa ra do nguồn vốn ngân sách Trung ương hỗ trợ hàng năm đạt tỷ lệ thấp nên không đủ nguồn vốn thực hiện đáp ứng đúng tiến độ đã đề ra. Điểm tái định cư số 3 bản Bá Hạ, xã Thạch Ngàn, do quỹ đất ở đây không đủ điều kiện để lập dự án và thiếu nguồn nước sinh hoạt, nên không được triển khai.

Ngoài ra việc lập quy hoạch tái định cư chưa sát, đúng, phù hợp với điều kiện thực tế. Quỹ đất và nguồn nước thực tế chưa đảm bảo điều kiện tái định cư. Tâm lý của đồng bào Đan Lai phần đông còn ngại xa rời nơi ở cũ, quen tập quán sống khép kín lâu đời trong vùng lõi Vườn Quốc gia Pù Mát.

Nhằm tiếp tục Đầu tư phát triển bền vững người Đan Lai tại Vườn Quốc gia Pù Mát, huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An trong Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I; từ năm 2021 đến năm 2025.

Trong đó, đề nghị Trung ương xem xét công nhận tộc người Đan Lai (thuộc dân tộc Thổ) là một Dân tộc riêng biệt để được hưởng chính sách đặc thù của Đảng và nhà nước. Đề nghị Chính phủ sớm thu hồi đất của Vườn quốc gia Pù Mát giao lại cho địa phương để cấp đất ở, đất sản xuất cho nhân dân 02 bản Co phạt và bản Búng xã Môn Sơn huyện Con Cuông.

Đề nghị Trung ương điều chỉnh cơ chế chính sách hỗ trợ lên mức cao hơn đối với nhân dân các xã biên giới, có thể đầu tư với số lượng đối tượng hưởng lợi ít nhưng kinh phí tập trung cho một đối tượng tăng lên để giảm nghèo một cách bền vững. Nâng cao định mức hỗ trợ nhân rộng mô hình sinh kế nhằm tạo điều kiện triển khai thực hiện các mô hình hỗ trợ kinh tế trên địa bàn với mục đích nhân rộng các mô hình kinh tế có hiệu quả nhằm tạo việc làm và thu nhập ổn định cho nhân dân.

(Còn nữa)