Trong hơn 40 năm qua, nghiên cứu và phát triển năng lượng điện hạt nhân tại Đông Nam Á đã trải qua nhiều giai đoạn khác nhau. Tuy nhiên, khu vực này vẫn chưa có nhà máy điện hạt nhân nào hoạt động cho thấy, những thách thức lớn trong việc áp dụng công nghệ này.

Nhiều nỗ lực nhưng vẫn còn vướng

Đối với từng quốc gia, tình hình nghiên cứu và phát triển năng lượng hạt nhân có những đặc điểm riêng biệt. Năm 2012, Singapore đã thực hiện một nghiên cứu tiền khả thi và đi đến kết luận rằng lò phản ứng hạt nhân lớn không phù hợp với điều kiện của quốc gia này, do diện tích nhỏ và mật độ dân số cao. Thay vào đó, Singapore đang hướng tới việc phát triển các công nghệ tiên tiến hơn, chẳng hạn như lò phản ứng mô-đun nhỏ, có công suất chỉ bằng khoảng một phần ba so với lò phản ứng truyền thống. Bộ Thương mại và Công nghiệp (MTI) cùng Cơ quan Môi trường Quốc gia (NEA) đã khuyến khích việc tăng cường năng lực theo dõi tiến trình của các công nghệ hạt nhân toàn cầu.

Nhà máy điện hạt nhân duy nhất của Đông Nam Á có tên Bataan (công suất 620 MW) tọa lạc tại địa điểm cách Thủ đô Manila của Philippines khoảng 70 km về phía Tây - Ảnh: BBC

Để chuẩn bị cho việc phát triển năng lượng hạt nhân, Singapore đã đầu tư 63 triệu đô la Singapore để thiết lập Sáng kiến Nghiên cứu và An toàn Hạt nhân Singapore (SNRSI) tại Đại học Quốc gia Singapore (NUS). Với mục tiêu xây dựng đội ngũ chuyên gia an toàn hạt nhân lên tới 100 người, SNRSI hiện đã có khoảng 40 nhà nghiên cứu và trao 30 suất học bổng cho nghiên cứu sau đại học. Chính phủ Singapore còn cam kết thúc đẩy văn hóa an toàn mạnh mẽ trong khu vực và xây dựng mối quan hệ hợp tác với các cường quốc hạt nhân như Hoa Kỳ.

Ngược lại, Indonesia, Việt Nam và Philippines lại đang dẫn đầu trong việc nghiên cứu hạt nhân. Indonesia, là quốc gia Đông Nam Á đầu tiên ký Hiệp định 123 với Hoa Kỳ vào năm 1981, đã xác định được địa điểm tiềm năng cho nhà máy điện hạt nhân vào năm 1996. Tuy nhiên, các kế hoạch đã bị hoãn vô thời hạn do sự phản đối của công chúng và những phát hiện về mỏ khí đốt. Đến nay, Indonesia đặt mục tiêu vận hành nhà máy điện hạt nhân thương mại đầu tiên vào khoảng thời gian từ 2030 đến 2034.

Philippines cũng gặp phải những thách thức tương tự khi nhà máy điện hạt nhân Bataan hoàn thành vào năm 1985 nhưng chưa bao giờ được tiếp nhiên liệu do lo ngại về an toàn. Gần đây, Tổng thống Ferdinand Marcos Jr. đã kêu gọi xem xét lại chiến lược phát triển năng lượng hạt nhân của quốc gia.

Trong khi đó, Malaysia đã trải qua nhiều thăng trầm trong chính sách năng lượng hạt nhân. Sau khi quyết định không sử dụng năng lượng hạt nhân vào năm 2018, nước này đã bắt đầu “khởi động lại” các nghiên cứu và tìm hiểu về tiềm năng của năng lượng này vào năm 2024. Thái Lan cũng có những kế hoạch tương tự, nhưng đã tạm dừng vì thảm họa Fukushima và hiện đang xem xét công nghệ lò phản ứng mô-đun nhỏ.

Theo khuyến nghị của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), bất kỳ quốc gia nào muốn áp dụng năng lượng hạt nhân cần phát triển một cơ sở hạ tầng vững chắc, bao gồm quản lý chất thải phóng xạ và khung pháp lý. Singapore đã có những bước tiến đáng kể trong việc phát triển năng lực khoa học và công nghệ hạt nhân. Chính phủ nước này đã đầu tư vào nghiên cứu và xây dựng mối quan hệ hợp tác quốc tế, qua đó có thể tận dụng các chuyên môn và công nghệ tiên tiến từ các quốc gia khác.

Các quốc gia trong khu vực, mặc dù có những nỗ lực riêng rẽ, nhưng vẫn phải đối mặt với một số thách thức chung. Nhận thức của công chúng về năng lượng hạt nhân vẫn còn rất thấp do ký ức về các vụ tai nạn hạt nhân trong quá khứ như Chernobyl và Fukushima. Một nghiên cứu năm 2018 ở Singapore cho thấy phần lớn người dân liên tưởng năng lượng hạt nhân với rủi ro và nguy hiểm, điều này tạo ra rào cản lớn trong việc phát triển năng lượng này.

Tương lai nào cho điện hạt nhân của Đông Nam Á?

Mặc dù có những tiềm năng lớn, việc áp dụng năng lượng hạt nhân tại Đông Nam Á vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức. Các chuyên gia chỉ ra rằng, trong khi các giải pháp năng lượng thay thế như năng lượng mặt trời và gió đang trở nên phổ biến và rẻ hơn, năng lượng hạt nhân lại phải đối mặt với chi phí đầu tư cao và rủi ro liên quan đến an toàn. Indonesia, chẳng hạn, có nhiều nguồn tài nguyên than giá rẻ hơn và việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân gặp nhiều trở ngại do chi phí vốn lớn.

Ngoài ra, những lo ngại về trách nhiệm pháp lý lâu dài của một sự cố hạt nhân cũng khiến nhiều chính phủ ngần ngại. Chi phí khắc phục sự cố Fukushima đã khiến Nhật Bản phải bồi thường hàng tỷ đô la và những tác động này vẫn ảnh hưởng đến tâm lý của người dân. Tuy nhiên, có một dấu hiệu tích cực là nhận thức của công chúng đang dần thay đổi, nhất là khi biến đổi khí hậu trở thành một mối đe dọa lớn hơn nhiều so với những lo ngại truyền thống về an ninh.

Dự báo trong tương lai việc áp dụng năng lượng hạt nhân ở Đông Nam Á có thể mất hàng thập kỷ, nhưng cũng có thể được thúc đẩy bởi nhu cầu năng lượng gia tăng. Một số chuyên gia nhận định rằng nếu các nước trong khu vực có thể vượt qua những rào cản hiện tại và tìm được sự đồng thuận trong việc phát triển năng lượng hạt nhân, các nhà máy điện hạt nhân có thể được xây dựng vào những năm 2030 hoặc 2040.

IAEA đã chỉ ra rằng, một chương trình năng lượng hạt nhân có thể kéo dài khoảng 100 năm, do đó việc quản lý ổn định và ý chí chính trị sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc định hình thời gian áp dụng năng lượng hạt nhân tại bất kỳ quốc gia nào. Những nỗ lực phối hợp giữa các nước trong khu vực và với các cường quốc hạt nhân như Hoa Kỳ sẽ tạo ra nền tảng cho việc phát triển năng lượng hạt nhân an toàn và hiệu quả hơn trong tương lai.