Giá gạo trắng chuẩn Thái Lan (5% tấm) đã tăng 22% kể từ khi lệnh cấm xuất khẩu gạo trắng non-basmati của Ấn Độ có hiệu lực vào tháng 7/2023. Nguồn cung toàn cầu đã bị gián đoạn do xuất khẩu từng sản phẩm bị hạn chế của Ấn Độ - gạo trắng non-basmati, gạo đồ và gạo tấm - đều giảm mạnh trong cùng khoảng thời gian.

Điều này khiến các nước nhập khẩu ở Nam Á, Đông Nam Á và châu Phi cận Sahara gặp khó khăn, buộc họ phải tìm kiếm nguồn thay thế ngay cả khi các nước xuất khẩu gạo lớn khác bao gồm Việt Nam và Thái Lan phải đối mặt với tổn thất sản xuất do ảnh hưởng của El Niño.

Ảnh minh họa

Sản xuất lúa gạo toàn cầu và El Niño

Sản xuất tương đối ổn định trên toàn thế giới, một phần do tác động làm khô hạn của El Niño đối với các nhà sản xuất chủ chốt ở châu Á. Bộ Nông nghiệp Mỹ ước tính rằng sản lượng gạo toàn cầu trong năm tiếp thị 2023/2024 sẽ vượt mức của năm trước khoảng 583.000 tấn (MT)—chỉ tăng khoảng 0,1%.

Bất chấp mức tăng nhẹ này, xuất khẩu gạo vẫn giảm 3,8 triệu tấn, giảm 5% so với mức của năm ngoái. Xuất khẩu tăng từ Pakistan, Mỹ và Myanmar tổng cộng khoảng 2 triệu tấn, trong khi tổng lượng giảm từ các nước xuất khẩu lớn như Ấn Độ, Việt Nam và Thái Lan là khoảng 5,5 triệu tấn. Xuất khẩu gạo của Ấn Độ giảm 4,2 triệu tấn trong năm 2023/24, giảm 21%.

Trong số sáu nhà xuất khẩu hàng đầu, mức sản xuất của Pakistan ước tính tăng khoảng 3,5 triệu tấn (tăng 64% so với vụ mùa bị ảnh hưởng bởi lũ lụt năm ngoái) trong khi sản lượng gạo của Mỹ tăng 1,9 triệu tấn (tăng 32% do trồng trọt và năng suất cao hơn trong năm nay so với năm trước) và sản lượng của Myanmar tăng 150.000 tấn (tăng 1,3%). Nhưng những mức tăng này được bù đắp một phần bởi tổn thất sản xuất liên quan đến El Niño ở Ấn Độ (giảm 3,8 triệu tấn hay -2,8%) và Thái Lan (giảm 900.000 tấn hay -4,3%).

Một điểm tích cực đối với sản xuất toàn cầu trong thời gian tới là tác động của El Niño đến điều kiện cây trồng ở các nước sản xuất lúa gạo ở Nam và Đông Nam Á nhìn chung thuận lợi tính đến cuối tháng 1, ngoại trừ tình trạng khô hạn ở miền nam Ấn Độ. Các mô hình chẩn đoán El Niño (ENSO) cho thấy El Niño hiện tại vẫn có thể ảnh hưởng đến mùa tháng 2-tháng 4 ở Đông Nam Á, nhưng dự kiến nó sẽ suy yếu đáng kể trong vài tháng tới khi nhiệt độ đại dương Thái Bình Dương chuyển sang ENSO- trạng thái trung lập vào tháng 4-tháng 6.

Xuất khẩu gạo Ấn Độ giảm

Trong bối cảnh nguồn cung toàn cầu vốn đã không chắc chắn này, các hạn chế xuất khẩu của Ấn Độ đã gây thêm căng thẳng cho thị trường. Ấn Độ bắt đầu vòng hạn chế xuất khẩu gạo leo thang vào tháng 8 năm 2022, cấm xuất khẩu gạo tấm và áp dụng thuế bổ sung đối với việc xuất khẩu gạo trắng non-basmati (không bao gồm gạo đồ). Sau đó là lệnh cấm đối với gạo non-basmati vào tháng 7 năm 2023, tiếp theo là vào tháng 8 với các hạn chế tiếp theo đối với gạo basmati và gạo đồ.

Xuất khẩu gạo tấm sụt giảm trong quý cuối năm 2022, đặc biệt sang Trung Quốc (nước đang nhập khẩu gạo tấm làm thức ăn chăn nuôi). Mặc dù xuất khẩu tiếp tục diễn ra trong suốt nửa đầu năm 2023 sang các thị trường quan trọng ở Tây Phi như Senegal, nhưng kể từ tháng 7 năm 2023, hoạt động xuất khẩu này không đáng kể. Từ tháng 8 đến tháng 11 năm 2023, Ấn Độ chỉ xuất khẩu 28.500 tấn gạo tấm, giảm 95% so với năm trước. Lệnh cấm đối với gạo trắng non-basmati cũng khiến khối lượng xuất khẩu giảm tương tự. Từ tháng 8 đến tháng 11 năm 2023, xuất khẩu gạo trắng non-basmati đạt tổng cộng khoảng 154.000 tấn, giảm 93%.

Xuất khẩu gạo đồ, không bị ảnh hưởng bởi các biện pháp trong tháng 7, đã tăng 39% trong tháng 8 do các nhà xuất khẩu chuyển đổi sản phẩm để bù lỗ. Để đáp trả, Ấn Độ đã áp dụng mức thuế bổ sung 20% đối với hàng xuất khẩu đồ luộc trong cùng tháng đó. Trong tháng 9, xuất khẩu gạo đồ giảm 69%. Từ tháng 8 đến tháng 11 năm 2023, xuất khẩu gạo của Ấn Độ đạt tổng cộng 3,7 triệu tấn, giảm 46% so với năm trước. Chỉ có xuất khẩu gạo basmati tăng, tăng 12% trong thời gian từ tháng 8 đến tháng 11 năm 2023 so với năm 2022. Do đó, xuất khẩu gạo của Ấn Độ đã giảm ở hầu hết các thị trường chính.

Những khu vực có sự gia tăng (Bắc Mỹ, Bắc Âu, Nam Phi) là những khu vực có gạo basmati chiếm ưu thế. Nhưng hầu hết các khu vực mà các loại gạo nhập khẩu chính của Ấn Độ bị hạn chế xuất khẩu đều chứng kiến mức giảm từ 50% trở lên so với năm trước, đặc biệt là khu vực châu Phi cận Sahara. Ví dụ, xuất khẩu gạo của Ấn Độ sang Tây Phi giảm khoảng 1,2 triệu tấn hay 54%, trong khi xuất khẩu gạo của Ấn Độ sang các nước ở Đông và Trung Phi giảm lần lượt 58% và 80%.

Các nước nhập khẩu đang tìm nguồn gạo thay thế?

Ấn Độ là nguồn cung gạo quan trọng trên toàn cầu, đặc biệt là đối với các nước ở Châu Phi . Các nước châu Phi đối mặt với việc mất hàng nhập khẩu từ Ấn Độ như thế nào? Việc phân tích toàn diện là khó khăn do dữ liệu nhập khẩu hàng tháng từ nhiều quốc gia tương đối ít, đặc biệt là ở châu Phi cận Sahara. Thay vào đó, có thể tập trung vào ba nhà nhập khẩu gạo Ấn Độ quan trọng ở châu Phi có sẵn dữ liệu nhập khẩu—Madagascar, Kenya và Senegal—để hiểu rõ hơn về tác động của các hoạt động thương mại của Ấn Độ.

Nhập khẩu gạo của Madagascar từ tất cả các nguồn đạt trung bình 425.000 tấn vào năm 2023, giảm 44% so với mức của năm 2022 và giảm 32% so với mức trung bình 3 năm 2020-2022. Khoảng 80% gạo nhập khẩu của nước này có nguồn gốc từ Ấn Độ dưới dạng gạo non-basmati, không đồ. Kể từ tháng 8, hầu hết gạo nhập khẩu của nước này đều đến từ Pakistan.

Trong bảy tháng đầu năm 2023, Kenya đã nhập khẩu 817.000 tấn gạo, gần 70% trong số đó có nguồn gốc từ Ấn Độ. Sau khi các hạn chế có hiệu lực, nhập khẩu gạo giảm xuống gần như bằng không. Pakistan trước đây từng là nhà cung cấp quan trọng, nhưng nhập khẩu không tăng (cho đến tháng 11/2023) để bù đắp cho sự sụt giảm. Sénégal là nước nhập khẩu lớn gạo tấm, loại gạo được sử dụng trong ẩm thực truyền thống như món cơm và cá thiéboudienne.

Trong những năm gần đây, Ấn Độ là nhà cung cấp gạo tấm chính cho Senegal, chiếm tới 64% tổng lượng nhập khẩu vào năm 2022 và hơn 80% lượng nhập khẩu trong giai đoạn từ tháng 1 đến tháng 8 năm 2023. Kể từ tháng 9, nhập khẩu gạo tấm từ Ấn Độ đã tăng giảm hơn 50%. Senegal đã có thể bù đắp phần nào sự suy giảm này thông qua việc tăng nhập khẩu gạo tấm từ Thái Lan và Brazil.

Thị trường gạo toàn cầu đang trong tình trạng biến động do tác động của El Niño làm giảm sản lượng ở Nam và Đông Nam Á và Ấn Độ khiến xuất khẩu giảm một nửa. Các quốc gia nhập khẩu gạo ở khu vực châu Phi cận Sahara chịu ảnh hưởng lớn nhất, phải gấp rút tìm nguồn thay thế, ngay cả khi giá gạo toàn cầu đã tăng hơn 20% kể từ khi Ấn Độ áp đặt các hạn chế. Tuy nhiên, những dự báo cho rằng El Niño hiện tại sẽ suy yếu trong vài tháng tới mang lại một số hy vọng về triển vọng sản xuất trong tương lai được cải thiện.

Câu hỏi quan trọng là các hạn chế xuất khẩu của Ấn Độ sẽ được duy trì trong bao lâu? Ấn Độ đang xem xét gia hạn mức thuế 20% đối với gạo đồ sau ngày hết hạn 31/3. Một số người suy đoán rằng sẽ không có gì thay đổi cho đến khi cuộc tổng tuyển cử ở Ấn Độ kết thúc vào cuối mùa xuân. Với sự không chắc chắn này, nếu xuất khẩu của Ấn Độ tiếp tục ở tốc độ hiện tại (50% so với bình thường) sau cuộc bầu cử, có vẻ như dự báo xuất khẩu toàn cầu sẽ phải điều chỉnh giảm, có thể dẫn đến giá cao hơn và nhiều áp lực hơn đối với an ninh lương thực trong các quốc gia nhập khẩu gạo.